Çoxdandır bu barədə yazmaq istəyim, axır ki, baş tutdu. Milli kitabxananın dövrü mətbuat zalında keçmiş sovet dövründə nəşr olunan “Lenin yolu” qəzetinin arxivini vərəqlədikcə, “Bir nömrəli” ilə bağlı xeyli məlumat – məktəbin tarixi və fəaliyyəti haqqında, habelə, gec də olsa qeyd olunan 100-illik yubileyi barədə ətraflı məlumat toplaya bildim. Məktəbi bitirən çoxsaylı məzunlarla görüşdüm. Təhlill üçün artıq xeyli mənbə və material var idi…

Mətləbə keçməmişdən öncə görüşlərdən yaddaşımda iz buraxan bir məqama toxunmaq istəyirəm. Hamımıza yaxşı bəllidir ki, Ağdamın idarəçilk prinsipi özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Sov.İKP-nın, “NKVD”nin qılıcının hər tərəfinin kəsdiyi zamanda şəhər partiya qanunları ilə deyil, məhz yerli qanunlarla idarə olunurdu. Həmsöhbətim olan məzunların fikirlərində diqqətimi çəkən də şəhər idarəçiliyindəki bu “sxemin” məktəbə siyarət etməsi oldu. Məhz “bir nömrəli” bu qanunların tətbiq edildiyi ilkin mərhələlərdən idi…

Zəngin tarixə malik olan 1 nömrəli orta məktəbin inkişaf yolu olduqca məzmunludur.
Hamımıza yaxşı bəllidir ki, Ağdam Qarabağın bir çox sahələrində İLKƏ imza atıb. Onlardan biri də ilk məktəbin açılşı ilə bağlıdır. Əldə etdiyim məlumatlardan ən önəmlisi o oldu ki, bir nömrəli orta məktəb 1883-cü ildə indiki Füzuli rayonunun Qarğabazar kəndindən olan Əsgər bəy Eyvazov tərəfindən Muradbəylidə Əbdül Zamanovun mənzilində açılıb. Qori şəhərindəki Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin bitirmiş Əsgər bəy Eyvazovun açdığı və cəmi 5 nəfər şagird olan bu məktəbə dərslər rus dilində keçilib.

Bu addımın atılması çarizm üçün vacib sayılırdı. Belə ki, qərarın verilməsinin əsas məqsədi həm idarəçiliyə yerli kadrların cəlb edilməsi, digər tərəfdən çarizm ideologiyasının təbliği, həm də XIX əsrin 60-70-ci illərindəki məktəb islahatı və dünyəvi elmlərin tədris edilməsi tələbi ilə bağlı idi. Məlumatlardan o da bəlli oldu ki, Əbdül Zamanovun mənzildəki qısa müddətli fəaliyyətdən sonra bu məktəb Lenin küçəsindəki (sonralar Eldar Bağırovun adını daşıyırdı) rayon Xalq maarif şöbəsinin yerləşdirdiyi binanın arxa tərəfindəki evə köçürülmüşdü. Həmin binanın sahibi Xurşud Banu Natəvanın knyaz X.B Usmiyevdən olan oğlu Mehdiqulu xan Vəfanın qızı Ağabikənin əri Əkbər Mirzəyə məxsus olduğu deyilir. Məktəb həmin binada yerləşərkən onun direktoru Qazax rayonundan Əhməd bəy Abbasov olub. Şagirdlərin sayı artdığından sonralar həmin məktəb artıq knyazın mənzilinin kiçik otaqlarına sığışmayıb.

1904-cü ildə həmin məktəb sonralar tədris istehsalat kombinatının yerləşdiyi binaya köçür. Bu zaman məktəbin direktoru Ağdamın Gülablı kəndindən olan Abbas İsmayılov olub. Abbas bəy maarifpərvər ziyalı, bacarıqlı təşkilatçı idi. Onun vaxtında məktəb iki sinifli, təhsil müddəti isə 4 il olub. Tədris planında Azərbaycan dili, A.O Çeriyayevskinin ”Vətən dili”, ”Rus dili”, ”Hesab”, şəriət, hüsnxətt fənləri var idi. Rus dili fənni K,D.Uşinskinin ”Rodnaya reç” kitabı üzrə tədris edilib.

Abbas bəy Ağalar oğlu İsmayılov 1885-ci ildə Ağdamın Abdal kəndində anadan olub. Dayısı Əlixan Tiflisdə dövlət qulluğunda, hərbi işdə çalışıb. Dövrünün tanınmış ziyalısı idi. Əlixan bacısı oğlu Abbası Tiflisə aparıb onun tərbiyəsi ilə yaxından məşğul olur və sonra Qori seminariyasına oxumaga göndərir. 1905-ci ildə Abbas bəy Qori seminariyasını bitirir və təyinatla Bərdənin Ləmbəran kəndinə göndərilir. İki ildən sonra, 1907-ci ildə o, əvvəlcə Qərvənd məktəbinə, 1909-10-cu dərs ilində “Bir nömrəli”yə direktor təyin edilir.
Əldə etdiyimiz məlumatlarda qeyd edilir ki, A.İsmayılov bütün şüurlu həyatını Qarabağda maarifin çiçəklənməsinə, əhalinin savadlanmasına, təlim-tərbiyə işinə sərf edir. Abbas bəy 20 il (1909-1929) məktəbin direktoru olur. Həmin illərdə ibtidai məktəbi iki sinifli mütərəqqi məktəbə çevirmiş, təhsil müddətini beş il etdirmişdi. Sonradan məktəbi genişləndirmiş, onu əvvəlcə yeddiillik, sonra isə orta məktəb səviyyəsinə çatdırmışdır.

Abbas bəy məktəbinin yetirmələrindən Məmməd Abdullayev, Yaqub Tağıyev, Behbud Mustafayev, Yusif Əhmədov, Vəliyəddin Əfəndiyev, Hacı Hacızadənin adları çəkilir.

Yaqub Tağıyevin xatirələrindən:

“… Abbas bəy qayğıkeş bir insan idi. O, məktəbin həyətində yetişən meyvələri yığdırar, saxlayar, sonra şagirdlərə paylayardı. Həmçinin şüurlu surətdə bizi başa salardı ki, zəhmət çəkmək , ağaclarımızı becərmək lazımdır ki, səfasını da görəsən. Əl zəhməti ilə yeyilən şirin olar deyirdi. Odur ki, məktəbin bütün rayonda fərqlənən şöhrətli bağı var idi. Abbas bəy şagirdlərə fiziki cəza verməyin bərk əleyhinə idi. Bir dəfə Tiflisdən gələn popuçitellə birlikdə sinfə daxil olur. Rus dili müəlliminin dərsi idi. Onda mən üçüncü sinifdə oxuyurdum. Həmin müəllim adəti üzrə özü ilə həmişə sinfə çubuq gətirər, lazım gələndə də işlədərdi. Onlar sinifə daxil olanda çubuq yenə stolun üstündə idi. Abbas bəy elə popuçitelin yanında çubuqu əlinə götürüb müəllimin üzünə çəpəki baxdı və sındırıb pəncərədən bayıra atdı…”

Yusif Əhmədov xatirələrindən:

“…Abbas bəy mənim həmyaşıdım deyildi, mən ondan dərs almışam. Həmçinin o, bizim ailə ilə yaxın olmuşdur. Atam və qardaşlarım dövrün təhsil görmüş ziyalıları idilər. Abbas bəy də bizim ailə ilə yaxınlaşdıran elə bu cəhət idi. Bizim evə tez-tez yığışar, ədəbiyyatdan, elmdən, poeziyadan söhbət edərdirlər. Abbas bəy sözün əsl mənasında maarif fədaisi idi. Zabitəli,tələbkar,həmçinin qayğıkeş bir insan idi, sənət və elm adamlarına böyük hörməti vardı. Klassik və müasir yazıçıları yaxşı tanıyır, saatlarla onlardan danışır, əzbərdən şer söyləyərdi. Nədən danışarsa-danışsın, sözün əsl məğzinin xalqımızın maariflənməsinə yönəldirdi. Mənə indi də onu sevdirən, məzarı qarşısında diz çökdürən, bax, bu cəhətdir…”.

Xatırladaq ki, A.İsmayılovun xidmətləri həmin məktəbə direktorluq etməsi ilə qurtarmır. O, rayon Xalq maarifi şöbəsinin çox bacarıqlı inspektoru olub. Habelə onun təşəbbüsü ilə rayonun Muradbəyli kəndində qızlar məktəbi (sonralar 7 nömrəli rus orta məktəbinin yerləşdiyi bina) və II dərəcəli məktəb açılmışdı.

Abbas bəyin səyi, maarifpərvərliyi, böyük qayğıkeşliyi və humanizmi nəticəsində az müddətdə rayonun Seyidli, Sarıhacılı, Ətyeməzli, Qiyaslı, Muradbəyli və başqa kəndlərindən də məktəbə təhsil almağa gələn uşaqlar şagird kontingentini xeyli artırmışdı. Məktəbin o zamanki müəllimlərindəm Mirzə Davud Ağamirzəyev ana dilini (“Vətən dili”), Mirzə Məhəmməd şəriət dərslərini, Sonya xanım adlı rus qadını isə rus dilini tədris edirmiş. Onlar hər biri Qori seminariyasının müdavimləri olmuşlar. O zamanlar məktəbə yerli əhali “Abbas bəyin məktəbi”də deyərmişlər.

Yazıların birində belə bir məqam var ki, 1911-12-ci tədris ilində məktəbə daxil olmuş, təqaüdçü müəllim Məmməd Abdullayev göstərir ki, o zaman həmin məktəbdə təhsil alanların xüsusi forması var idi. Oğlanlardan ibarət şagirdlər kül rəngli kostyum geyər və şanka (furajka) qoyarmışlar. Şapkanın qabağında və məktəbli kəmərinin üstündə “AŞ”(Aqdamskaya şkola) hərfləri həkk edilibmiş.

1916-17- ci illərdə Rusiyadakı inqilab abu-havası Azərbaycana da təsirsiz ötüşmür. Ölkəmizdə mütərəqqi ideyalar boğulur, xalq maarifinə və məktəbə qarşı bir-birinin ardınca təqiblər başlanır. Bu vəziyyətdən ruhanilər sui-istifadə edərək Qarabağın ilk mütərəqqi məktəbini müvəqqəti olsa da bağlatdırmağa nail olurlar. Nəticədə yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şagirdlər öz sənədlərini belə ala bilmirlər. Onlardan bir neçəsi, o cümlədən maarifpərvər Əli İbrahimov Qori seminariyasına oxumağa gedir. 1918-ci ildə xalqımızın tanınmış maarifçisi və publisisti F.B.Köçərlinin təşəbbüsü ilə Qori seminariyasının Azərbaycan bölməsi Qazağa gətirilir. Qarabağ əhalisnin maariflənməsində bu nəcib təşəbbüsün böyük faydası olmuşdur. Vəli Məmmədov, Kərim Kərimov, Əli Abdullayev, Məhiş Hüseynov, Həsən Həsənov,Vəli və Nəriman Axundovlar və bir çox başqaları həmin seminariyanın yetişdirmələridir.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Əli İbrahimov Qori seminariyasını bitirdikdən sonra Ağdama gəlmiş və öz evində (bir nömrəli hamamın qarşısında, Əli İbrahimov küçəsində) ilk qız məktəbi açmışdı. O bununla kifayətlənməyərək, məktəb bağlandıqdan sonra təhsildən kənarda qalan Y.Əhmədov, H.Hacızadə və başqalarını toplayıb sinif təşkil etmişdi. Həmin sinifdə Abbas bəy, Mirzə Davud Ağamirzəyev və Mirzə Məhəmməd dərs demişlər. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti illərində məktəb fəaliyyətini bərpa etmiş, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra məktəb yeni strukturla açılmışdı.

Abbas bəy və maarifpərvər, bacarıqlı təşkilatçı Mir Kazım müəllim müxtəlif illərdə məktəbə rəhbərlik edirlər.

1948-49-cu dərs ilinə qədər şəhər 1 nömrəli orta məktəb şəhər tədris istehsalat kombinatının binasında qalır. Sonralar məktəb sonuncu fəaliyyət göstərdiyi binaya köçmüş və o zamandan Qarabağın ən qədim məktəbi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Ağdamın erməni işğalına məruz qaldığı illərdə məktəbdə 100 nəfərə qədər müəllim 1300 nəfər şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olumuşdur. Məktəbdəki müəllimlərin hamısı ali təhsilli idi. Məktəbin müasir cihazlarla təmin olunmuş labaratoriyaları, fənn kabinetləri, zəngin kitabxanası, idman zalı və hətta hər il 15 min rubl gəlir verən geniş məktəbyanı sahəsi var idi. Vahid Qazının “Ruhlar şəhəri” kitabının “Sümük abidə” bölümündə “1 nömrəli” məktəb geniş təsvir olunub.

Məktəbin məzunları arasında 200-dən çox elmlər namizədi, elmlər doktoru və professor var. Akademik Cəmil Quliyev, AMEA-nın müxbir üzvü, SSRİ Dovlət mükafatı laureatı, texnika elmləri doktoru Rafiq Əliyev, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının muxbir üzvü, geologiya- mineraligiya elmləri doktoru Xudu Məmmədov, keçmiş SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının müxbir üzvü , akademik, tibb elmləri doktoru Adilə Namazova, biologiya elmləri doktoru Tofiq Mikayılov, fəlsəfə elmləri doktoru Cahid Quliyev və onlarla başqa elm xadimi məhz bu məktəbin məzunlarıdır.

Ağdamın işğalınadək məktəbin məzunlarından 35 nəfəri həmin məktəbdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu müdavimlərdən X.Mustafayeva, E.Cəfərova, N.Məmmədova və başqaları öz peşəsinə dərindən yiyələnmiş, savadlı və qayğıkeş müəllimlər sayılırdı. Məktəbin dərs hissə müdiri Ənvər Nəsibov, təşkilatçı Asif Abbasov, qabaqcıl maarif xadimlərindən olan təcrübəli müəllimlərdən N.Quliyeva, Q.Şirinova, Ə.Məmmədova və başqaları nəinki məktəbdə, eləcə də rayonda tanınmış pedaqoqlardan sayılırdı…

Apardığımız araşdırmaların nəticəsi olaraq biz hələlik qısa şəkildə də olsa “bir nömrəli” barəsində müəyyən fikirlərimizi oxucularımızla bölüşürük. Amma diqqəti bir məqama da çəkmək istərdim. Belə ki, son vaxtlar nədənsə, hansı səbədəndir bilmirəm, Qarabağı ictimaiyyətə yalnız müsiqi beşiyi kimi, konservatoriya kimi təqdim edirik. Bu da bir həqiqətdir ki, QARABAĞ musiqi mədəniyyətimizə dahi Üzeyir bəy Hacıbəylini verib. Ancaq Qarabağın həm də Azərbaycan ədəbi mühitinə, elminə, təhsilinə, səhiyyəsinə Üzeyir bəy səviyyəli onlarca şəxsiyyətlər verdiyini də unutmamalıyıq. Yuxarıda adları çəkilən elm xadimlərinin siyahısına, 40-cı illərin təbirincə desək “ordenli” müəllim Əli Eyvazovun, bir nömrəliyə rəhbərlik etmiş Şiraslan Abdullayevin, Səmayə İbrahimovanın və Qarabagda təhsilin inkişafında xüsusi xidmətləri olmuş Süleyman Zeynalovun adlarını əlavə etsək, yəqinki Qarabağın təqdimatında balansın gözləmək lazım gəldiyini açıq aydın görə bilərik. Tək “bir nömrəli”nin verdiyi töhvələr saysız hesabsızdır. Odur ki, fikrimcə belə məqamlarda diqqətli olmalı və təqdimatda balans gözlənilməlidir.

Son olaraq deyim ki, 2013-cü ildə Qarabağın “bir nömrəli”sinin 130 illiyi qeyd ediləcək. Azərbaycan təhsilinin inkişafında öz yeri və izi olan, hazırda köçkün həyatı yaşayan məktəbin 130 illiyinin qeyd edilməsi həm bütün məzunlar üçün, həmdə Qarabağ üçün savab iş olardı.

Düşünməyə dəyər …