Paşa ƏLİOĞLU
filologiya üzrə elmlər doktoru
Böyük ədib, milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyi münasibəti ilə AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Məlum olduğu kimi, Mirzə Fətəli Axundzadənin sənədlərindən, əsərlərinin əlyazmalarından, məktublarından, kitablarından ibarət zəngin şəxsi arxivi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Ötən yubiley ilində bu eksponatlar içində ən maraqlılarının fotolarından ibarət sərgi təşkil edilib. Yubileyin keçirildiyi dövrdə Əlyazmalar İnstitutunda üzə çıxarılmış, tədqiq edilərək oxuculara çatdırılmış bəzi materiallar, fikrimizcə, axundzadəşünaslığa töhfə ola bilər.
M.F. Axundzadənin Təbriz naibül-vəzarəsi Mirzə Yusif xanın “Yek kəlmə” əsəri barədə yazısında onun dünyagörüşü, Şərqin geriliyinin səbəblərinə dair fikirləri əksini tapmışdır. Mirzə Fətəlinin əsərindən xəbərimiz olsa da, MirzəYusif xanın “Yek kəlmə” əsərindən xəbərimiz yox idi. İnstitutun elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sevər Cabbarlı əsərin əlyazma nüsxələri əsasında “Yek kəlmə”ni fars dilindən tərcümə edərək geniş ön söz(müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Raqub Kərimovdur) və faksimile ilə çap etdirmişdir. Əsəri oxuduqca Mirzə Yusif xanın dünyagörüşü etibarı ilə Axundzadəyə yaxın bir adam olduğunu görürük.
İran şahzadəsi,Fətəli şah Qacarın nəvəsi, Abbas Mirzənin oğlu, bir çox dəyərli əsərlərin müəllifi Fərhad Mirzə 1875-1876-cı illərdə Məkkə ziyarətinə gedərkən və oradan qayıdarkən yolüstü bir müddət Şimali Azərbaycanın şəhər və kəndlərini də gəzmiş, Nizami Gəncəvinin məqbərəsini görmüş, M. F. Axundzadə və H. Zərdabi ilə görüşmüşdür. Sonralar yazdığı “Səfərnamə” əsərində onun Mirzə Fətəli, Həsən bəy ilə söhbətləri də əksini tapmışdır.Həmin əsərin Almaniyada yaşayan həmvətənimiz Məhəmmədəli Hüseyninin yardımı ilə əldə etdiyimiz İran çapının mətnini institutun əməkdaşı, tarix üzrə elmlər doktoru Tahirə Həsənzadə fars dilindən tərcümə edərək ön sözlə (müəllifi tarix üzrə elmlər doktoru Kərim Şükürovdur) nəşr etdirmişdir. Qeyd etmək istərdik ki,əsər böyük ədibimizin həyat və yaradıcılığının daha ətraflı öyrənilməsi baxımından əvəzsiz mənbədir. Kitabda Mirzə Fətəlinin Tiflisdəki çar canişiliyindəki, yüksək cəmiyyətdəki mövqeyinə, əlaqələrinə, ona qarşı münasibətə dair maraqlı məlumatlar diqqəti cəlb edir. Məsələn, kitabda Bakı qubernatoru, general-mayor Staroselski Tiflisdə Fərhad Mirzə ilə söhbətində Axundzadə barədə belə deyir: “Axundov sizin gəlişinizi dünən mənə xəbər vermişdir. O, xeyli səmimiyyət və mehribanlıq etdi. İnsafən gözəl əxlaqlı insandır”. Bu həmin Staroselskidir ki, H. Zərdabiyə böyük hörmət bəsləmiş, ilk milli qəzetimiz “Əkinçi”nin çapına əvəzsiz yardımlar etmişdir. Əsərdə Fərhad Mirzə də Staroselski barədə gözəl sözlər yazmışdır. Mirzə Fətəli Fərhad Mirzə Tiflisdə olarkən onun yüksək vəzifəli şəxslərlə görüşlərində tərcüməçi kimi iştirak etmişdir. Kitabdan görünür ki, geniş bilik dairəsinə malik Axundzadə ilə həmsöhbət olmaq, xüsusilə də onun yeni əlifba layihəsi ilə tanışlıq Qacar şahzadəsinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Mirzə Fərtəli onu da ərəb əlifbasının çətinliklərinə bunun aradan götürülməsi zərurətinə inandıra bilmişdir. Lakin Fərhad Mirzə bu fikirdə olmuşdur ki, geniş xalq kütləsi yeni əlifbanı qəbul etməyəcəkdir: “Rusların “Axundov” deyə müraciət etdikləri polkovnik bütün Qafqazın canişininin mütərcimi Mirzə Fətəli Axundzadə özünün ixtira etdiyi əlifbanı gətirmişdi. Bu üç qisim layihədən, ixtiradan ikisini bəyəndim.
Layihənin birində hərflər ayrı-ayrı, həm də soldan-sağa yazılır. Şəkillərinə görə latın əlifbasının hərfləridir. Dedim: “Avropa yazısına oxşadığı üçün, Xaqani demişkən, “Fələk kəcrəftar əst əz xətti-tərsa”. İslam əhli bunu qəbul etməyəcək. Lakin o biri iki növ əlifba mümkün olsa, yaxşıdır. Necə ki, İbn Müqlə kufi yazısını nəsxlə əvəz etdi və işi asanlaşdırdı”.
Axundzadə bu əlifbaları ixtira etməklə çox zəhmət çəkmişdir. Ərəb və fars dillərində bəzi hərflər səslənir, lakin hərf kimi şəkli yoxdur. Ona görə də əgər bir sözün yazılışında nöqtələr qoyulmasa, onda fikir ayrılıqları, ixtilaf yaranacaq. Məsələn, əgər bir şəxs “müxbir” sözünü oxuya bilməsə, o sözü müxtəlif cürə oxuyacaq, yəni müxbir yox, mocir, möbir, məxiz, müxəyyər, mühəyyər kimi oxuyacaq.
Hərflərin ayrı-ayrı yazıldığı layihə isə oxumağı xeyli asanlaşdırardı və uşaqlar üçün və oxumağa yeni başlayanlar üçün dərs xeyli asan olardı. Lakin indi iki yüz milyon islam milləti bu əlifbaya öyrəşib, onu dəyişdirmək çətindir. … Bu da mümkündür ki, bəzi avam insanlar, adi xalq kütləsi əlifbanın dəyişdirilməsini dində bidət, küfr hesab edələr. İbn Müqlə də kufi xəttini dəyişdirdi”.
Fərhad Mirzə Axundzadəni yüksək savada, geniş bilik dairəsinə malik bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirir, onun atasının da, anasının da əslən Cənubi Azərbaycandan olduğunu qeyd edir: “Xülasə, müşarileyh fazil bir insandır, rus dilini yaxşı bilir və yaxşı tərcümə edir. Ərəb, fars və türk dillərini də bilir, şeir yazmaq təbi də vardır. Şiəməzhəb olsa da, on ikinci imamın zühuruna inanmır. O, şeyx Mahmud Şəbüsərinin “Gülşəni-raz”da yazdığı bir beyti tez-tez oxuyur:
Hər an kəsra ke, məzhəb qeyri-gəbr əst,
Təbi fərmud kou manəndi-gəbr əst.
(Cəbrdən başqa yolu seçənlər üçün
Peyğəmbər buyurdu ki, onlar atəşpərəst kimidirlər).
Mirzə Fətəli Axundzadənin atası Mirzə Məhəmmədtağı Xamnənin Ərvənq adlanan kəndindən idi. Ərvənq Təbrizin 18 qəzasından biridir. Anası Şəki əhlindən idi. Onun əsli isə vaxtilə Şəkiyə köçmüş Marağanın Müqəddəm tayfasındandır. Mirzə Fətəli bir neçə il Qaradağda yaşamış, sonra Rusiyanın və İranın iğtişaş dövründə, 28 yaşında olarkən Qarabağa və Şəkiyə gəlmiş, burada, dayılarının yanında qalmışdır. Onun İrana qayıtmaq meyli olmamışdır. Rusiya dövləti tərəfindən bir sıra işlə təmin olunaraq vəzifə almış sahibmənsəb bir şəxs kimi tanınır”.
Əsəri oxuduqca Mirzə Fətəlinin Fərhad Mirzə ilə ən yüksək vəzifəli şəxslər arasında tərcüməçilik etdiyini, Tiflisdə böyük nüfuza malik olduğunu görürük. Kitabın başqa bir yerində oxuyuruq: “Müşarileyhin mütərcimi Ağa Mirzə Fətəli idi. Onun geyimi və silahı başqa cürdür və eşikağasıların geyimi kimidir. Mirzə Fətəli İran dövlətindən də orden almışdır”.
Fərhad Mirzə Axundzadənin kürəkəni, Qacar şahzadəsi Bəhmən Mirzənin oğlu Xanbaba xanı, onun oğlu Mənsur Mirzəni də gördüyünü qeyd edir: “Bəhmən Mirzənin oğlu Xanbaba xan gəldi. O, öz oğlu Mənsur Mirzəni də gətirmişdi. Mənsur Mirzə Axundovun qız nəvəsidir. Yeddi yaşı vardır. Yaxşı, diribaş oğlandır. Onda Axundovun zəkasının təsiri görünür”.
Fərhad Mirzənin Məkkə ziyarətinə gedərkən və ordan qayıdarkən yüksək vəzifəli şəxslər tərəfindən çox böyük ehtiram, təntənə ilə qarşılanması diqqəti cəlb edir. O, Tiflisdə Rusiya imperatorunun qardaşı Mixaillə, Osmanlı dövlətində olarkən Sultan Əbdüləzizlə, Misirdə hökmdar İsmayıl Paşa ilə və vəliəhdlə, Hicazda vali Şərif Abdulla ilə görüşmüşdür. Tiflisdə Mirzə Fətəli ona deyibmiş ki, “bu müddətə hələ heç bir şahzadə və ya hər hansı bir əyan canişin tərəfindən belə yüksək səviyyədə qəbul edilməmiş və qonağa bir saat vaxt sərf edərək onunla söhbət etmək, onu hər bir yerlə tanış etmək olmamışdır. Bütün bunlar sizə xüsusi hörmət və meyl xatirinə baş verdi”.
Azərbaycanda əhali Fərhad Mirzəyə ehtiramını nümayiş etdirmiş, onun gəlişi münasibəti ilə şənliklər, atəşfəşanlıq təşkil edilmişdir. Fərhad Mirzə əsərində Bakının neft quyularını da təsvir edir, qara qızılın qiymətini Qacar hökümətinin bilmədiyini vurğulayır, Atəşgədəni ziyarət etdiyini, teatra getdiyini qeyd edir. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına bələd olan Qacar şahzadəsi dahi şairin dağınıq məqbərəsini görərkən çox mütəəssir olduğunu bildirir: “…Yeddi versdən sonra yolun sağ tərəfində kiçik bir günbəz göründü, dağılmışdı. Bu, Şeyx Nizaminin qəbridir və Gəncə şəhərindən yeddi vers aralıdır. Yerə düşüb onun qəbrinin üstünə getdim. Yaxınlıqda gözətçi məntəqəsi yerləşir. Keşikçilər öz atları üçün buraya o qədər ot tökmüşdülər ki,günbəzin yanına getmək mümkün olmadı. Bu yerdə Şeyxin “İsgəndərnamə”də yazdığını xatırladım… Fatihə verib geri qayıtdım”. Müəllif əsərində Gəncənin adının dəyişdirilib Yelizavetpol qoyulmasını da təəssüflə yazmışdır.
Səfəri zamanı Fərhad Mirzə Həsən bəy Zərdabi ilə də görüşmüş, onun nəşr etdiyi “Əkinçi” qəzeti ilə maraqlanmışdır: “Səhər “Əkinçi” qəzetinin naşiri Həsən bəy Zərdabi gəlmişdi… Mən dedim ki, qəzet sadə xalq təbəqəsi üçündür, əgər onun bir tərəfi fars dilində olsa idi, İranda da xeyli oxucusu tapılardı. O burada farsdilli əhalinin az olduğunu söylədi. Mən ona dedim: “ Zərdabi ifadəsi heç məlum deyil və Zərdabın harada yerləşdiyi məlum olmur, Şirvani təxəllüsü yazsa idin, bu məlum, məşhur şəhərdir. Şah da bilir ki, Şirvanda sünni əhali yaşayır. Həsən bəy bildirdi ki, bu vaxtadək belə tanınmışam və Şirvani olmaq xanzadələrin haqqıdır. Əgər dəyişdirməli olsaq, gərək dövlətdən izn alaq və çətin ki, izn verələr!”
Tahirə Həsənzadə Fərhad Mirzənin “Səfərnamə” əsərinin Qafqazla bağlı hissəsini tərcümə etmişdir. Şübhə yoxdur ki, tədqiqatçılar Azərbaycanın XIX əsrdə ictimai-mədəni həyatını, M. F. Axundzadənin həyat və yaradıcılığını tədqiq edərkən bu hissədən dəyərli məlumat mənbəyi kimi bəhrələnəcəklər.
Fikrimizcə, gələcəkdə “Səfərnamə” əsərinin bütövlükdə tərcümə etmək lazımdır. Yüzillərdir ki, azərbaycanlılar, o cümlədən, görkəmli dövlət, elm, mədəniyyət xadimlərimiz Həcc ziyarətinə gedirlər. Onlardan çox azının bu səfər barədə qeydləri qalmışdır. Məsələn, Xaqaninin şeirlərində onun Məkkə ziyarəti marşrutu, səfər zamanı görüşləri müəyyən qədər əksini tapmışdır. İsmayıl bəy Qutqaşınlı 1852-ci ildə həyat yoldaşı Bikə xanımla Həcc ziyarətinə getməsini öz “Səfərnamə”sində təsvir etmişdir. Bu mövzuda əsərlər çox azdır, mövcud əsərlərin isə hələ hamısı üzə çıxarılmamışdır. Fərhad Mirzənin haqqında danışdığımız kitabının tam həcmdə çap edilməsi bu boşluğu müəyyən qədər doldura bilər.
