prof.Nadir Abdullayev
Etika anlayışı altında insanların bir-birinə, cəmiyyətə, cəmiyyətin insanlara münasibətini tənzimləyən nəzakətli, mədəni danışıq, nəzakətli hərəkətlərdən, davranışdan ibarət əxlaq normaları, qaydaları nəzərdə tutulur. Etika dünyagörüşü elmi olub mövcud adət və ənənələrə tənqidi yanaşmaqla şəxsiyyətə cəmiyyətdə fəal əxlaqi mövqe tuta bilmək keyfiyyəti aşılayır. Bu normalar xalqın lap qədimdən yaratdığı və qoruyub saxladığı adət-ənənələrindən, müsbət əxlaqi keyfiyyətlərdən yaranmış, islami dəyərlərdən formalaşmışdır. Ta qədimdən yazıb-yaradan ədiblər, zəka sahibləri, dövrünün tanınmış ictimai xadimləri, maarifçilər və başqaları danışıq etikası, nəzakətli hərəkət və nitq barədə xalqın təfəkkür tərzindən, etik görüşlərindən yaranan təkrarolunmaz, bu günlə səsləşən dəyərli fikirlər söyləmiş, bu normaları gözləməyin insanların mədəniyyətinin, ümumi inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsinə, dil ünsiyyətinin keyfiyyətcə yaxşılaşmasına göstərdiyi müsbət təsiri dönə-dönə vurğulamışlar.
Müstəqillik qazandığımız, adamlarımızın öz ana dilində ünsiyyət saxladığı indiki dövrdə nəzakətli danışıq qaydalarına əməl etmək xüsusilə vacib sayılır. Vətənimizi, ölkəmizi, xalqımızı sivil, mədəni bir ölkə, xalq kimi dünyaya tanıtmaqda digər amillərlə yanaşı, mədəni danışığın, yüksək nitq mədəniyyətinin, eləcə də nəzakətli hərəkətlərin rolu böyükdür. Bu baxımdan respublikamızın prezidenti İ.Əliyevin çıxışları, nitqləri hamıya nümunədir. İ.Əliyev cənabları Avropa Şurası Parlament Assambleyasının 2004-cü il yay sessiyasının iclasında çıxış etdikdən sonra Şuranın sədri Piter Şuder dinlədiyi nitqlə bağlı demişdi: “Cənab Prezident, olduqca gözəl çıxışınıza görə sağ olun. Assambleya və Avropa Şurasına ünvanladığınız nəzakətli sözlərə görə sağ olun”.
Adamlar həmişə, hər yerdə mədəni ünsiyyətinə, danışığına, hərəkətinə görə təqdir olunmuş, nəzakətli sözlər, ifadələrlə “mükafatlandırılmışlar”.
Nəzakətli danışıq, eləcə də onu tamamlayan hərəkətlər başqa normalar kimi müəyyən bir sistemə malikdir. Bura nitqin müraciət qaydaları, dinləmə – danışana qulaqasma qaydaları, sualvermə, söhbətəqoşulma qaydaları, suala cavabvermə qaydaları, şad və bəd xəbəri şatdırma qaydaları və s. kimi komponentlər daxildir. Nəzakətli hərəkət, rəftar, davranış da mənəviyyatımızın çox mühüm komponentlərindəndir. Bu hərəkətlər şəxsiyyətlərarası münasibətlərin tənzim olunması, nizamlanması və inkişafında həmişə mühüm əhəmiyyət kəsb etmiş, korrekt davranış xalqın mədəniyyətinin, mənəviyyatının ümumi səviyyəsi haqqında təsəvvür yaratmışdır. Bu qaydaların bir neçəsini misal göstərək: böyük gələndə ayağa durmaq, nəqliyyatda və digər yerlərdə böyüyə, uşağa, qadına yer vermək, danışanı axıracan dinləmək, ictimai yerlərdə (məclisdə, süfrə başında, yığıncaqlarda və s.) özünü aparmağı bacarmaq, ağsaqqalların, valideynlərin yolunu gözləmək, böyüyün üzünə ağ olmamaq, əlilə, xəstəyə, şikəstə kömək etmək, salam vermək və salam almaq, böyük olan yerdə ucadan danışmamaq, siqaret çəkməmək, yayılıb oturmamaq və s.
Həyatın bütün sahələrində, xüsusən dövlət idarəçiliyində insanlara göstərilən xidmətlərdə etik qaydalara əməl olunması vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. “Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılması və dövlət orqanları tərəfindən vətəndaşlara göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 iyul 2012-ci ildə imzaladığı fərmanda vətəndaşlara münasibətdə etik qaydalara, nəzakətli davranışa əməl olunması, vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi zəruriliyi xüsusi qeyd olunmuşdur. Fərmanda bu məqsədlə fəaliyyət göstərəcək dövlət orqanlarının əməkdaşları üçün etik kursların təşkili, vətəndaş axınının idarə olunması, vətəndaşları qarşılama, dinləmə, izahetmə bacarığını inkişaf etdirən müxtəlif treninqlərin keçirilməsinin təmin olunması tələb edilir. Dövlət orqanları əməkdaşlarının qarşısına qoyulan bu tələb cəmiyyətimiz üçün olduqca önəmlidir, onun yerinə yetirilməsi lazımdır, vacibdir.
Müşahidələr göstərir ki, dövlət orqanlarının bir çoxunda vətəndaşlara göstərilən xidmətlərdə etik qaydalara, nəzakətli davranışa əməl olunması istənilən səviyyədə deyildir. Rəhbər işçinin, idarə müdiri və digər səlahiyyətli şəxslərin onlara müraciət edənləri lazımı qaydada dinləməmələri, qeyri-adi səs tonu, deyim tərzi, sərt görkəm, mimika, biganəlik, kobud söz və ifadələrin işlənməsi, qəbul zamanı uzun-uzadı telefonla danışmaq və s. vətəndaşların haqlı narazılığına səbəb olur. Adamlar istədiklərinin yerinə yetirilməməsindən daha çox qarşılaşdıqları qeyri-etik münasibətlərdən incik düşür, təəssüflənir, gileylənirlər: ağzından zəhər tökülür, əsəbidir, kobuddur, qışqırır, adama ağzını açmağa imkan vermir, nə deyirsən ağzından vurur, sözüm ağzımda qaldı, adam kimi danışa bilmir və s. Şübhəsiz, bu cür neqativ halları ümumiləşdirib dövlət orqanlarının hamısına aid etmək fikrində deyilik. Respublikamızda fəaliyyət göstərən dövlət orqanlarının böyük əksəriyyətində vətəndaşlara xidmətdə etik normalara lazımı qaydada əməl olunur. Adamlar müxtəlif məqsədlərlə – iş rejimi, mənzil, işəgirmə, işdənçıxma, məzuniyyət və s. təklif, istəj və şikayətləri ilə bağlı bilavasitə, telefon və ya internetlə tabeliyində olduğu dövlət orqanlarına, idarə müdirlərinə, direktorlarına müraciət etməli olurlar. Bu orqanların, oradakı səlahiyyətli şəxslərin vəzifəsi, hər şeydən əvvəl, müraciət edənləri hörmət və nəzakətlə qarşılamaq, onları razı sala biləcək davranış formalarına (əyləşmək üçün yer göstərmək, yaşlı adamlar olanda balaca yerindən qalxmaq, şikəstə, əlilə oturmaqda kömək etmək və s.) əməl etmək, eyni zamanda “xoş gəlmişsiniz”, “buyurun əyləşin” və s. kimi nəzakətli nitq etiketlərini işlətməkdir.
Rəhbər işçi üçün etik baxımdan başlıca keyfiyyətlərdən biri müsahibini dinləməyi bacarmaqdır. Həmsöhbətə səbrlə, təmkinlə qulaq asmaq, onu diqqətlə dinləmək yüksək mədəniyyətin, nəzakətliliyin, nəcib əxlaqın təzahürüdür. Bu keyfiyyət hər bir savadlı və mədəni adam, xüsusən rəhbər işçi üçün olduqca vacibdir.Mustafa Kamal Atatürk analara müraciətlə deyirdi ki, ey ana, istəsən ki, övladın əsl vətəndaş olsun, ona təkcə danışmağı deyil, dinləməyi də öyrət. Bir türk məsəlində deyilir ki, qulaq asmaq lazım gələndə birinci, danışmaq lazım gələndə axırıncı ol. Nə qədər yerinə düşən kəlamdır. Qəbul edənin əvəzinə qəbula gələn daha çox danışıb problemini şərh edə bilsə, yaxşı nəticə alınar. Rəhbər işçi ünsiyyətdə olduğu adamın sözünü deməyə, fikrini tamamlamağa imkan yaratmalıdır. Bunun üçün belə nitq etiketlərini işlətməlidir: “Özünüzü təqdim edin”, “Sizi eşidirəm”, “Darıxmayın, rahat danışın”, “Bir qədər ətraflı danışın”, “Əsəbiləşməyin”, “Səbr edin” və s. Belə şəraitdə, şübhə yoxdur ki, qarşı tərəf rahat danışacaq, fikrini ifadə edəcəkdir. Rəhbər işçi lazım gələrsə (başa düşmədiyini soruşmaq, nəyisə əlavə etmək, münasibət bildirmək, fikri təsdiq və ya inkar etmək, danışığını bir qədər yığcam etmək və s. məqsədlərlə) “Bağışlayın”, “Üzr istəyirəm”, “İcazə verin” kimi ifadələrlə müsahibin nitqinə müdaxilə edə bilər. İdarə, müəssisə rəhbəri onunla təmasda olanlara “atam”, “anam”, “dayıcan”, “əmican”, “oğlum”, “qızım”, “hörmətli”, “çoxhörmətli” və s. kimi vokativ sözlərlə müraciət etsə yaxşı olar. Bu, qarşılıqlı anlaşma, səmimiyyət və mehribanlığın yaranması baxımından əhəmiyyətlidir. Ünsiyyət zamanı yaş və vəzifə ierarxiyasının tələbinə uyğun olaraq müsahibə Siz deyə müraciət olunur. Rəhbər işçi də bu cəhəti nəzərə alıb təmasda olduğu adama müraciətdə “Siz” ehtiram formasını işlətməlidir. Həmçinin, o, qadın əməkdaşlara adını bilirsə əvvəlinə xanım əlavə etməklə (məs.: Sona xanım, Ayna xanım və s.), bilmirsə elə sadəcə xanım deyə müraciət etsə, qarşı tərəf razı qalar. Əməkdaşlarla dialoqa girən rəhbər işçi, səlahiyyətli şəxs yüksək diskussiya mədəniyyətinə də sahib olmalıdır. Müsahibinin suallarına, replikalarına, cavablarına dözümlülük göstərməli, böyük təmkinlə onlara münasibət bildirməli, cavab verməyi bacarmalıdır.
İşçinin hər hansı bir səbəbdən etdiyi etiraza sərt cavab vermək “hara istəyirsən get, kimə istəyirsən de”, “səni başa salmaq çətindir”, “hansı dildə danışım ki, başa düşəsən”, “mən səninlə adam dilində danışıram”, “ürəyimi çəkmə”, “mane olma”, “vaxtımı alma” kimi ifadələr işlədən rəhbər işçiyə heç bir halda bəraət qazandırmaq olmaz. Cavab verdikdə etik qaydaları gözləmək, insan şəxsiyyətinə hörmət etmək rəhbər işçinin səviyyəsinin əsas göstəricilərindəndir. Onunla təmasda olanlar cavablardakı nəzakətli sözləri, ifadələri eşitdikdə, müəyyən ölçüdə nəvaziş hiss etdikdə razı qalır, məmnunluq duyurlar.
Rəhbər işçi qarşı tərəfin onun cavablarından, izahından razı qalıb-qalmadığını aydınlaşdırmaq məqsədilə müsahibinə belə suallarla müraciət etsə yaxşı olar: “Cavabı sizi qane etdimi?”; “Mənimlə razılaşırsınız?”; “Razı deyilsinizsə, nə üçün?”; “Bunu nə ilə izah edə bilərsiniz?” və s. “Dediklərimi başa düşdünüzmü?” sualı “Dediklərimi sizə çatdıra bildimmi?” şəklində verilsə etik cəhətdən daha münasib olar. İşçi bütün hallarda, hətta üzrlü səbəbə görə işdən azad edildikdə belə, rəhbərliyin, kollektivin ona olan hörmətini, qayğısını hiss etməlidir.
Məşhur Amerika pedaqoqu və natiqi Deyil Karneqi bu məsələdən bəhs edərkən olduqca həyati, hətta ibrətamiz nümunələr gətirir. Məsələn, “Ceneral Elektrik” kompaniyasına adamları mövsümi şəkildə işə qəbul edirdilər. Müddət bitəndən sonra onları baş mühasib qəbul edər, xüsusi takt və hörmətlə sözə başlayardı. “Mister Smit, siz çox yaxşı işçi olmuşsunuz. Sizi biz Nyu-Yorka göndərdiyimiz zaman çox ağır bir tapşırıq vermişdik. Siz bu işi yüksək səviyyədə yerinə yetirdiniz. Mən istərdim biləsiniz ki, bizim firma sizinlə fəxr edir. Sızın xarakteriniz elədir ki, hər hansı yerdə işləsəniz, hamının hörmətini qazana bilərsiniz. Bizim firma Sizə inanır. Amma çox təəssüf edir ki, sizdən ayrılmalı olacağıq və istərdik ki Siz bunu biləsiniz”.Gəlin etiraf edək ki, üzrlü səbəbə görə işdən azad olunanlar bizdə heç də hər zaman belə diqqət, nəvaziş, səmimiyyətlə qarşılaşmırlar. Yaş həddinə görə işdən kənarlaşdırılan müəllimlərin, həkimlərin çoxu səssiz-səmirsiz, təntənəsiz-filansız iş yerləri ilə birdəfəlik xudahafizləşdilər. Şüurlu həyatlarını xalqın maariflənməsi və sağlamlığına həsr edən bu insanlar xüsusi bir şəkildə yola salınmalı idilər. İşindən, peşəsindən, kollektivdən ayrı düşmək dərdini yalnız onlara ünvanlanan xoş sözlər, diqqət, kollektivin xeyir-duası ovundura bilər. Yaxşı deyirlər, yaşlı insanlar həm də qulaqları ilə “qidalanırlar”. Yaşlılarla münasibətdə qayğı, nəvaziş, ehtiram ifadə edən sözlər, ifadələr, etiketlər işlədilməlidir ki, onlar razı qalsınlar, məmnun olsunlar,,yaşasınlar.
Dövlət orqanlarında çalışanların digər keyfiyyətləri ilə bərabər mədəni nitqi, kamil etik və estetik baxışları, əxlaq cəmiyyətin bugünkü yüksək səviyyəsinə uyğun olmalı, onlar isə, xüsusən rəhbər vəzifəyə təyin olunarkən bu cəhət mühüm göstərici kimi əsas götürülməlidir.
İnsanın etik, estetik baxışları konkret zaman və məkan daxilində yaranmır, formalaşmır. Bu uzun sürən bir proses olub, ömrün bütün dövrlərini əhatə edir.ş Mədəni nitq, danışıq etikası, nəzakətli hərəkətlər hələ ibtidai siniflərdən şagirdlərə öyrədilir. Rusiya məktəblərində bu məqsədlə “Ünsiyyət mədəniyyəti” adı altında fənn tədris olunur. Bizim məktəblərdə də bu sahədə aşağı siniflərdən başlayaraq orta və ali təhsil müddətində iş aparılmalı, gələcəyin mühəndisi, həkimi, jurnalisti, hüquqşünası və b., həm də rəhbər işçisi olacaq bugünkü tələbə öz fikrini düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, ahəngdar, təsirli bir şəkildə, ən başlıcası etik qaydaları gözləməklə ifadə etməyi bacarmalıdır. Bu baxımdan nitq, eləcə də etik mədəniyyətin bütün ali məktəblərdə ayrıca fənn kimi tədris olunması məqsədəuyğun hesab olunmalıdır. Bu, ali təhsilli gənclərin həyata hazırlanmasının başlıca şərtlərindəndir.
Kütlələrin nitq mədəniyyətinə, yüksək mənəviyyata, etik qaydalara, nəzakətli davranışa yiyələnməsində radio-televiziya verilişlərinin imkanları daha genişdir. Bu verilişlər mədəni nitq, etik danışığın mənimsənilməsində nümunə rolunu oynamalıdır. Dinləyicilər diktorların, aparıcıların, verilişə dəvət olunan ziyalıların, görkəmli şəxsiyyətlərin etik normalara uyğun səslənən nitqini dinləyir, onun məziyətlərini mənimsəyir, eşitdikləri nitq etiketlərini öz nitq təcrübəsinə tətbiq edir, lazımi məqamda işlədirlər. Mətbuatda “Nitq mədəniyyəti”, “Nitq mədəniyyəti və mətbuat dili”, “Mədəni danışığa yiyələnək”, “Danışıq etikası”, “Biz düzmü danışırıq?” və s. mövzularda söhbətlər, müzakirələrin aparılması, ora filoloqları, yazıçıları, pedaqoqları, səhnə ustaları və b. dəvət olunub, onların fikir, mülahizə və təkliflərinin nəzərə alınması bu sahədəki , xüsusən ekran-efir dilində insanların, gənclərin mənəviyyatına, tərbiyəsinə mənfi təsir göstərən qeyri-etik, bayağı verilişlərin, söz və ifadələrin işlənilməsi ilə bağlı qüsurları aradan qaldırılmasında faydalı ola bilər.
Biz tək-tək fərdlərin, ziyalıların, o cümlədən vəzifə sahiblərinin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin etik, estetik mədəniyyətinə nail olmalıyıq. Etik qaydaların gözlənilməsi insanların cəmiyyətə verdiyi ən dəyərli hədiyyədir, rahatlıqdır, qarşılıqlı anlamadır, optimal əhval-ruhiyyədir, məmnunluqdur, gözəl və asan əməkdir, yaşayışdır.