filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

I yazı 

Gördüyümüz və görmədiyimiz, bildiyimiz və bilmədiyimiz, duyduğumuz və duymadığımız hər bir şeyin fəlsəfəsi var. Fəlsəfəsi olmayan heç nə yoxdur. Var olan hər bir şey fəlsəfi mahiyyətinə görə vardır. Hətta yox olan hər bir şey də fəlsəfi mahiyyətinə görə yoxdur. Dünyada var olan və yox olan hər bir şey fəlsəfədir. Fəlsəfədən kənarda həyat yoxdur. Fəlsəfədən kənarda təbiət və cəmiyyət yoxdur. Hətta fəlsəfənin öyrəndiyi qanunlardan kənarda olanlar da fəlsəfədir. Təbiətin və cəmiyyətin qanunlarına sığmayan insanlar da fəlsəfədir. İstənilən bir obyekti, predmeti yaxşı anlamaq, duymaq və dərk etmək üçün onun fəlsəfəsinə varmaq lazımdır. Nəyinsə fəlsəfi mahiyyətinə varırıqsa, fəlsəfənin tələbləri səviyyəsində öyrəniriksə, onu hərtərəfli və dərindən öyrənə bilirik. Fəlsəfi baxımdan öyrənilənlər biliyə çevrilir, beyinə həkk olunmuş əbədi biliyə, silinməz və unudulmaz biliyə. Öyrəndiklərimizin hansını tez unuduruqsa, deməli, o, fəlsəfi baxımdan öyrənmədiklərimizdir. Dünyanın bütün kəşfləri də, yenilikləri də o zaman yaranıb ki, mahiyyətə, məzmuna fəlsəfi baxımdan yanaşılıb, fəlsəfi idrak hər şeyi üstələyib. İstedad sahibləri, dahilər də idrak fəlsəfəsinin yüksək anında və məqamında istedadlı, dahi kimi özlərini təsdiq ediblər. İdrak fəlsəfəsi güclü olmayan istedad və dahi yoxdur. Elmin müxtəlif sahələrində tanıdığımız istedad və dahilər belə olubdur, gələcəkdə də belə olacaqdır. Bütün peşə və sənət sahəsində olan istedadlar, dahilər, hər şeydən əvvəl, məşğul olduqları işin peşəkarlarıdır. Onlar məşğul olduqları peşənin, sənətin fəlsəfəsini öyrənirlər. Onlar məşğul olduqları peşə və sənətdəki səbəbləri, nəticələri soyuqqanlıqla qəbul etmirlər. Səbəbdə də, nəticədə də niyə?, nə üçün?, nədən ötür? suallarına cavab axtarırlar. Bu cavabı tapmamış rahat olmurlar. Bu cavabı tapmaqla peşəkar olduqlarını təsdiq edirlər. Görün indiyə qədər nə qədər həkim, müəllim, mühəndis, alim, bəstəkar və digər sənət sahələrinin nümayəndələri olub. Ancaq onların içərisində görkəmli olanların, peşəkarların, istedadların, dahilərin adları və əməlləri qalıb. Adilər, sadəcə olaraq peşəsi ilə məşğul olanlar adi və sadə olaraq da qalıblar, sonralar da unudulublar. Adi və sadə olanlar mahiyyətə varmadan qəbul edilənləri qəbul ediblər, qəbul etdilməyənləri qəbul etməyiblər. Qəbul olunanların və qəbul olunmayanların hansı səbəbdən qəbul olunub – olunmadığını fikirləşməyiblər. Bax fəlsəfə buradan başlayıb, fikirləşənlərin imkanlarını, yaradıcı imkanlarını genişləndirib. Əslində yaradıcılıq da buradan başlayıb. Yaradıcılıq düşünmək və düşündürmək qabiliyyətinin imkanıdır. Bu imkan hər kəsə qismət olmur. Bu imkan hər kəsin girdiyi meydan deyil. Yetər ki, içində daxili güc, təpər, tükənməz enerji olsun. Yetər ki, hər şeyi ağlın, ürəyin vəhdətindən keçirmək qabiliyyətin olsun. Yetər ki, “hə”, “bəli” prinsiplərindən uzaq olasan. Yetər ki, niyə?, nə üçün? nədən ötrü? suallarına cavab axtarasan. Yetər ki, mahiyyətin mahiyyətinə varasan, məzmunun məzmununa varasan, həqiqətin niyə həqiqət olduğunu idrak fəlsəfəsindən keçirəsən. Məhz bu cür idrak fəlsəfəsindən keçənlər içərisində şairlər xüsusi yer tutur. Dünya bina olandan nə qədər şairlər olub, indi də şeir yazanlar az deyil. Ancaq hər əsrin bir dahi şairi (bəzən bir neçəsi) dövrümüzə gəlib çıxıb. Onlar şair kimi zirvəni fəth ediblər. Həmin şairlər o kəslərdir ki, onlar bütün dövrlərdə oxucunu şeirlərinin fəlsəfəsinə enməyə məcbur ediblər. Onların şeirlərinin – yaradıcılığının fəlsəfəsi olub. Həmin fəlsəfə onları əsrlər boyu yaşadıb və yaşadacaqdır. Kimlər yalnız sözü sözə qoşub, qafiyəni qafiyəyə calayıb, eyni zamanda şeir texnologiyasını tətbiq etməklə şeir yazıbsa, onlar ədəbiyyatda yaşamayıb, yaşadıqları dövrdən o yana keçməyib, unudulmuşlar, yaddan çıxmışlar cərgəsinə keçiblər. Belələrinin yaradıcılığının fəlsəfəsi olmamışdır. Nizami, Nəsimi, Y.İmrə, Füzuli, Xətayi, M.P.Vaqif, Vidadi və digərləri həm də ona görə oxunur və bütün dövrlərdə oxunacaqdır ki, onların yaradıcılığının fəlsəfəsi var. Həmin fəlsəfə onları yaşadır və yaşatdıqca ucaldır. Ədəbiyyatdakı vəziyyət tarix boyu belə olub və belə də olacaqdır. Çağdaş ədəbiyyatımızda şeirlərin və şeir müəlliflərinin çoxluğu göz qabağındadır. Ancaq bu şeirlərin fəlsəfəsi, fəlsəfi ruhu çatmır. Fəlsəfi ruh o qədər canlı, diri və dinamik olmalıdır ki, oxucunu özünə məftun edə bilsin. Eyni zamanda oxucunun ruhunu yaxşı mənada oğurlaya bilsin.

Oxucunu öz qanadları arasına alıb apara bilsin. Oxucunu bayağılıqdan uzaqlaşdırsın və düşünməyə vadar etsin. Nizami, Füzuli … kimi. Nə ilə? Yaradıcılığının fəlsəfəsi ilə. Yaradıcılığın fəlsəfəsi güclü olanda dil də adilikdən çıxır, möcüzəyə dönür. Yenə də Nizaminin, Y.İmrənin, Nəsiminin… dili kimi. Bu gün nəinki Azərbaycan ədəbiyyatının, o cümlədən, dünya ədəbiyyatının buna ehtiyacı var.

Alim də, rəssam da, şair də, yazıçı da – yəni yaradıcı insan hər şeyin fəlsəfi mahiyyətinə vardıqda düşüncə, dərketmə, obyektin ifadəsi milli çərçivədən çıxır, dünyəviləşir. Beləliklə, hər bir şeyin fəlsəfəsi dünyəvi mahiyyət və məzmun kəsb etməklə dünyanın maraq dairəsinə çevrilir. Dünya insanlarının hər biri öz marağını, istəyini, arzusunu orada tapır. Öz hissini, duyğusunu orada görə bilir. Ən güclü sənət əsərləri belə olduğundan ona dönə – dönə qayıdırlar: rəsm əsəridirsə, dönə – dönə baxırlar və doymurlar, şeirdirsə, dönə – dönə oxuyurlar və hər dəfə də yeni bir məqamla, anla qarşılaşırlar, mahnıdırsa, təkrar – təkrar dinləyirlər və hər dinlədikcə yeni bir duyğu və hisslə yanaşırlar. Güclü sənət əsərləri təkrarolunmaz yaradıcılıq olduğu kimi, insanları da təkrar – təkrar özünə bağlayan olur. Çünki bu sənət əsərlərinin müəllifləri puçur – puçur tər tökməklə yazırlar və yaradırlar. Onların yaradıcılığında fikir, düşüncə qaynaya – qaynaya, bişə – bişə hazırlanır, hazır olur və doğulur. Uşaq kimi doğulur və sevilir. Hər bir kəs uşağı sevdiyi kimi, onun səsi qarşısında, qığıltısı qarşısında aciz olduğu kimi yüksək sənət əsərlərinin də möhtəşəmliyi qarşısında baş əyir.

 

Təbiət və cəmiyyətdə mövcud olanlar bir – birini tamamlayır, vəhdət təşkil edirlər. Belə demək olarsa, bir – birinə xidmət edirlər. Təbiətin cəmiyyətə xidməti kifayət qədər təbii və əvəzsizdir. Ancaq cəmiyyət bu xidmət prosesində tarazlığı və vəhdəti bəzən pozur. Cəmiyyətdə təbiətə və cəmiyyətin özünə münasibətdə tarazlığı pozmaq istəməyənlər daha çox fikir, düşüncə sahibləri, yaradıcı insanlardır. Onlar cəmiyyətin özünə və təbiətə olan tarazlıq, vəhdət harmoniyasını görmədikdə daha həssas, daha qayğılı, daha duyğusal olurlar. Şairlər də belədir, rəssamlar da belədir, bəstəkarlar da belədir, digər yaradıcı insanlar da belədir. Onlar duyduqlarını, hiss etdiklərini, bir sözlə, ürəklərini gizlədə bilmirlər. Onlarda görmə, müşahidəetmə, hissetmə, duyma, təhliletmə olduqca üstündür. Onlar məhz bu cəhətdən başqalarından, böyük əskəriyyətdən fərqlənirlər və fərqlidirlər. Hissləri, duyğuları ilə özlərini və ürəklərini yükləyirlər. Fikir, düşüncə, hissetmə, dərketmə, görmə və digər duyğusal keyfiyyətlər o qədər yüksəkdir ki, burada ürəyin istəyini açmaq böyük əksəriyyət üçün deyil, bir az poetik desək, zərgərlər, mizan tərəzisini çəkməyi bacaranlar üçündür. Gəlin şeirə fikir verək:Gedim bir az ağlayım, 

Elə – belə … astaca. 
Ürəyimi gizlədim yastığımın altında. 
Pəncərəni açaraq 
Kövrəlmiş ürəyimi 
Bəlkə həyətə atım?! 
Həyatın ağuşuna?! 
Yox, yaxşısı budur ki, 
Gedim bir az ağlayım, 
Elə – belə … astaca.

Ürək varsa, deməli, hər şey var. Ürək insan üçün nədirsə, yaradıcı insanın qələmi üçün də elədir. Ürəyi olmayan yaradıcı insan nədən yaza bilər, necə yaza bilər?! Ürəyi olan (döyünən ürəyi!) insan yaşadığı kimi, ürəyi olan (!) yaradıcı insan da yaşayır və yaradır. Ancaq ürəyin nə çəkdiyini görən hər kəs bilirmi?! Həyatın özü ürəyi nə qədər yüklədiyini bilirmi?! Dəryalar, ümmanlar, bağ – bağatlar, gecələr, gündüzlər, qaranlıqlar, işıqlar, günəş, ay, ulduzlar ürəyin nə çəkdiyini bilirmi?! Bu çarpışan ürək təkcə insanları silkələmir, oyatmır, ayıltmır, həm də təbiətlə əlləşir, onun qulağına hayqırır. Ürək təbiətlə, cəmiyyətin pozulmuş harmoniyasına ağlayır. Ürək təkcə özünün yüklənmiş, gərilmiş, yorulmuş halına deyil, təbiətin və cəmiyyətin pozulmuş harmoniyasına acıyır. Ürəyin gücü ona çatır ki, o, heç olmasa, ağılla vəhdətdə olsun. Və belə də olur. Fikir verin:

Kimsə duyuq düşməsin 
Kədərimdən, qəmimdən, 
Durub yol alım bağa 
Astaca ağlamağa… 
Götürüm ürəyimi 
Atım çoşan ümmana – 
Dalğaların qoynuna. 
Heç dinə də bilməsin – 
“Niyə sığmır sinəmə?” 
Gah tufan, gah da rüzgar 
Apardıqca uzağa…

Ürək nə qədər gərilsə də, nə qədər qəmə, kədərə qərq olsa da, hər bir şeyin fəlsəfəsinə, ürəyin – subyektin – lirik “mən”in fəlsəfəsinə vararaq ağılın köməyi ilə özünü yaşatmaq istəyində olur. Axı bu ürək təkcə bir lirik “mən” üçün deyil, o, dosta, tanışa, insanlara gərəkdir. Axı o ürək adi bir ürək deyil. Belə olduğu üçün də o ürək ağılla yüklənir, ağılla dopdollu dolur. Bununla da ağrını, acını qovmaq istəyilə ağılla vəhdətdə olur və ürəklərin çiçək açması naminə ürəklərə çağırış edir:

Yox! Yaxşısı budur ki, 
Qoy dirrikdə basdırım, 
Dirilib çiçək olsun. 
Ya da ki, bala tutum, 
Acısın unutdurum.

Ürəklə ağılın vəhdətində, birliyində duyğu və düşüncənin – narahatlığın bədii ifadəsi bir üsul və formadır. Bu üsul və forma Azərbaycan ədəbiyyatında indiyə qədər işlənsə də, ancaq ağıla tabe olmaq, ürəyin gətirdiyi və yaratdığı gərginliyə ehtiraz əlaməti olaraq ağılı tərənnüm etmək fonunda baş vermiş, həm də işlənmişdir. Məsələn, vaxtilə Bəxtiyar Vahabzadə belə yazmışdı:

– Bu nə iniltidir, bu nə nalədir, 
Ey ürək, de görək istəyin nədir? 
– Soruşma gəl bunu bir nadan kimi, 
Hissim olmasaydı anlaşılardım. 
Yox! Əgər bilsəydim öz istəyimi, 
Mən ürək olmazdım, ağıl olardım!..

Bəxtiyar Vahabzadə ürək – ağıl qarşılığında ürəyə yük düşdüyünü, hətta ağılın da ürəyi yüklədiyini bildiyindən “ürəyin ürək olmasından geri çəkildiyi, “ağıl olardım!” qənaətinə gəldiyini söyləyir. Bax bu cəhətdən “Gedim bir az ağlayım” şeirindəki “ürək – ağıl” qoşalığı bir – birini tamamladığı halda, Bəxtiyar Vahabzadənin şeirində ağıla tabe olmaq qənaəti ürəyi tək buraxır, ürəyi yalqız qoyur. Hər iki şeir müəlliflərinin orijinal fəlsəfəsi var. Ancaq bu fəlsəfələrin, yaxud da fəlsəfi fikrin, düşüncənin qütbləri bir – biri ilə təzaddadır. Birində (“Gedim bir az ağlayım” şeirində) qütblər (ürək – ağıl) bir – birini tamamlayır, bir – birinə yardımçı olur, digərində (B.Vahabzadənin şeirində) qütblərdən biri (ürək) yorğun halda o birinə (ağıla) tabe olur, istəyini ağıl olmaqla bitirir. Beləliklə, dərin bəşəri düşüncə şeirlərin hər ikisinin ruhunda və fəlsəfəsində bədii ifadəsini fərqli şəkildə tapır. Kimin mövqeyi düzdür, kimin mövqeyi yanlışdır, kimə haqq qazandırmaq olar, kimin ictimai və estetik idealı ədalətlidir? və sair, və ilaxır. Cavab eynidir: Hər ikisinin. Niyə? Niyəsi belədir: hər ikisi zaman qarşısında mənəvi cavabdehlik daşıyır, hər ikisi narahatlıq keçirir (bu əsl poeziyanın əlamətidir), hər ikisinin narahatlığında işıq, hərəkət, həyat və dirilik var, hər ikisi konkret bir dövrün hüdudundan kənara çıxır, hər ikisində dərindən duymaq və düşünmək qabiliyyəti var, hər ikisi dünya və ömür haqqında fikirləşir, hər ikisini sükut və təklik darıxdırır, hər ikisində ağrılara, acılara qarşı romantik etiraz var, hər ikisini insan və onun problemi düşündürür və sair, və ilaxır. Bəzi müqayisələrə diqqət yetirək. Məsələn, Bəxtiyar Vahabzadə insana sərhədsiz ömür arzulayır:

Mən sahili olmayan dənizlər istəyirəm, 
Mən axşamı olmayan gündüzlər istəyirəm!..

Yaxud:

Sonu olan ömrü istəmirəm mən, 
Çıxaydım zamanın çərçivəsindən.

Bəs “Gedim bir az ağlayım” şeirinin müəllifi nə deyir? Bu şeirin müəllifi Leyla xanım Əliyeva insana – onun ürəyinə, lirik “mən”ə – onun ürəyinə əbədilik arzulayır:

Hərdən üsyana qalxıb 
Həm Günəşə, həm Aya 
Hayqırıram: “Götürün, 
Verdim onu Allaha!” 
Amma qərar vermədim, 
Neyçin qərar vermədim, 
Bu geniş ürəyimi 
Sənə bağışlamağa?!

Əslində “Gedim bir az ağlayım” şeirində Mövlana Cəlaləddin Ruminin eşq fəlsəfəsi, insanları mənəvi paklığa çağıran, insanları daxili təkamül yolu ilə sevgili, şəfqətli olmağa çağıran, insanlara qardaşlığı təbliğ edən, millətləri, dilləri, dinləri Haqqın yaratdığı gözəllik kimi qəbul etməyi “gəl – gəl” deyən bir çağırış var. Vaxtilə Mövlana Cəlaləddin Rumi öz çağırışında deyirdi:

Gəl – gəl, yenə gəl! Kim olursan – ol, yenə də gəl, 
İstər xristian, istər məcusi, istər bütpərəst ol, 
Bizim dərgahımız ümidsizlik dərgahı deyil, 
Tövbəni yüz dəfə pozmuş olsan belə, yenə gəl! 
Əgər bəqa istəyirsən, dünyanı, 
Liqa istəyirsən, uqbanı tərk et. 
Əgər Allahı istəyirsən, dünyanı da, uqbanı da, 
Bütün kövnü – məkanı da tərk et 
Və elə gəl bizə.

Mövlana Allahı istəyənlərə üzünü tutub deyir ki, onlar əgər Allahı istəyirsə, dünyanı da, uqbanı da (axirət dünyası) tərk edib, Yaradanı tanımalıdırlar. Allah rizası üçün Düzlüyə, Həqiqətə, Qüdrətə qul olmalı, Gözəlliyə, Kamilliyə aşiq olmalı və ən başlıcası Yaradanı tanımalıdırlar. Bax bu fəlsəfə “Gedim bir az ağlayım” şeirinin ruhu, cövhəri, ideyasıdır. Dəqiq desək fəlsəfi və intellektual keyfiyyətidir. Bu mənada bir daha fəlsəfi və intellektual keyfiyyət daşıyıcısı olan lirik “mən”in düşüncəsinə istinad etməli oluruq:

Hərdən üsyana qalxıb 
Həm Günəşə, həm Aya 
Hayqırıram: “Götürün, 
Verdim onu Allaha!” 
Amma qərar vermədim, 
Neyçin qərar vermədim, 
Bu geniş ürəyimi 
Sənə bağışlamağa?!

Əsl şeir odur ki, o, sərhədlərə, çərçivələrə meydan oxuyur. Əsl şair odur ki, o, məhdud çərçivələrə qarşı üsyan edir, hayqırır. Belə olanda poetik novatorluq aydınca görünür. Ona görə ki, əsl şair şeiri ilə yenilik gətirir və bununla da bəhs olunan məsələlərdən, problemlərdən asılı olmayaraq poetik fikir də, misralar da müasir səslənir. Poetik fikir və misralar müasir səslənmədikdə şeir sanki “ölü” doğulur və “ölü” kimi də qalır. O, “ölü” olaraq sənət əsərinə çevrilə bilmir. Belə “ölü” şeirlərdə problemlər, məsələlər müasir səslənmir. Odur ki, ədəbi prosesdə yalnız və yalnız orijinal poetik fikir sahibləri yaşayır, sevilir. Eyni zamanda onlar oxucu nəsillərinin təlabatını da ödəyir. Həm də bütün zamanlarda müasirliyi ilə fərqlənir. İstənilən ədəbi nəslin nümayəndələri içərisində öz fərdi düşüncə tərzi, ifadə forması ilə fərqlənənlər yaxşı mənada ədəbi mühitə meydan oxuyur. Belələri öz yaradıcılığı ilə ədəbi mərhələni (yaxud mərhələləri) səciyyələndirir. Vaxtilə görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev Bəxtiyar Vahabzadə barədə yazırdı: “Yeni, müasir mənada fikir poeziyasına qüvvətli meyl indi ədəbi prosesə bütünlükdə xas olan ümumi bir istiqamətdir. Yaradıcılıq üslublarının bu günkü şeirlərimizə məxsus zənginliyi və fəallığı şəraitində biz bu ümumi istiqamətin bir çox fərdi təzahür formalarına rast gəlirik. Bu fərdi təzahür formalarından, fəlsəfi və intellektual keyfiyyət dəyişikliyinə doğru yolda şeirimizin keçirdiyi orijinal mərhələlərdən biri, şübhəsiz, şair Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığı ilə ifadə və təmsil olunur.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Bəxtiyar sərhədlərə və çərçivələrə meydan oxuyan bir şairdir”. Doğrudan da, şairin poetik “mən”i, fərdi üslubu, lirik qəhrəmanı poeziyada aydın cizgiləri ilə seçilirsə, həmin şair ədəbi mühit üçün öz yaradıcılığı ilə hadisəyə çevrilir. Hələ onu da əlavə etsək ki, şeirdə bədii – fəlsəfi cəhətdən qavranılan, duyulan daxili poetik vəhdət olarsa, bu, ideya – fikir sərvəti kimi böyük bir keyfiyyətdir. Məsələn, “Hər kəsin öz sonu var” şeirindən məqamlar:

Qatar, rels, bir də ki, yol, 
Hamı deyir: – Yaxşı yol! 
Taq – qa – tuq, çarxların səsi 
Amma ki, eşidilmir, 
Ürəklərin naləsi. 
İnsanlar, talelər, müxtəlif qəlblər, 
Onlar da çoxalır, uzandıqca yol.

Fəlsəfi – eyham yolu ilə burada çox mətləblər açıqlanır: insanlar, talelər, onların həyat yolu, ömür – gün və sair, və ilaxır.

Burada fəlsəfi – eyham yolu ilə başlanğıc və son, insan və tale, vaxt və imkan, ümid və inam, ürək və istək, köhnə və yeni dünyanın sərnişin fəlsəfi – poetik fikirləri sərhəd tanımadan bəşəriyyətdəki hər bir insanın alın taleyi kimi təqdim olunur. Şeirin enerjisi o qədər güclüdür ki, şeir həm misraları ilə nəfəs alır, həm də oxucunu düşündürür. Hər birimizin sığınacaq yerimiz olan bu dünya stansiyadan stansiyaya şütüyən bir vaqona, bəzən bələdçiyə bənzəyir, biz isə sərnişinlərə bənzəyirik. Tələsirik, vuruşuruq, çarpışırıq, stansiyadan stansiyaya çatırıq, ömür – günümüz gedir, vaqonlara doluruq və boşalırıq, dünya isə bizlərə tamaşa edir, öz sirrini heç kəsə vermir:

Stansiya görünür, 
Sevinirik: – çatmışıq! 
Vaqon boşalır – dolur. 
– Vaxt azdır! – əsəbindən 
Bələdçi saçın yolur. 
Qatarsa yola düşür. 
Həyat kimi, ahəstə 
Köhnələr yerin verir, 
Yeni sərnişinlərə.

Fəlsəfi – eyhamla dünya, həyat yolu, alın taleyi, hər gün, hər saat, hər dəqiqə, hər anda qarşılaşdıqları, ağrı və acıları, göz yaşları bəşər övladları üçün şeirdə bir sığınacaq yeri hesab olunur. Dünya – qatar tələsmir, tələsməyin bir faydası da yoxdur.

O tələsmir, şütümür, 
Tələsməyi faydasız. 
İnsanlara vaxt verir 
Yalvarışa, tövbəyə, 
Ya da günah etməyə.

Fəlsəfi – eyhamla qatar dünya obrazında simvollaşır. Qatar tuneldən, zülmətlərdən, qaranlıqlardan keçir və hər keçdikdə zaman, vaxt yenidən dirilir. İnsanlar isə qatarın sərnişini kimi qatara minir və düşürlər. Qatara minmək istəyənlərin gözləri isə yol çəkir. Darıxırlar qatarın – dünyanın sərnişini olmağa. Ancaq unudurlar ki, bu qatara minməyin sonu ölümdür. İnsanlar beləcə ömür – günlərini yaşayırlar. İnsanların, məhz şüurlu insanların heç olmazsa, birinin də qatara – dünyaya üsyan səsi, etiraz səsi olmur.

Ağıl iztirab verir, 
Şüur dinmir – danışmır. 
Alına yazılana 
Heç kim üsyana qalxmır.

Şeirdə zaman hər bir insanın ömründən keçir, insanları udur, dən kimi üyüdür. Belə olduqda zaman həm də dünya ilə tərəf müqabilinə çevrilir. Şeirin poetik fəlsəfəsindəki tərəf müqabilləri belədir, o tərəf müqabilləri ki onlar bir – birini tamamlayır: qatar – dünya, qatar – zaman, zaman – dünya, qatar – insan, qatar – dünya – insan, insan – zaman, yaxud zaman – insan, ağrı, acı, dərd – insan, ağrı, acı, dərd – qatar – dünya və s. Bu tərəf müqabillərinin fonunda şeirdə vəhdətdə, bütövlükdə, tamlıqda olan bir həyat fəlsəfəsi yaranır. Bu həyat fəlsəfəsində insan amili önə çəkilir, onun qayğıları, problemləri, istəkləri ciddi bir məsuliyyətlə müəllifi – şairi narahat edir. Müəllif – şair həm də həyat fəlsəfəsindəki belə bir məqama da narahat olur: Dünyanı, zamanı, vaxtı, lap elə vaqonu, alın taleyini sığınacaq kimi seçən insan, daha doğrusu, qəbul edən insan bəs niyə bu sığınacaqların insanın ömür – gününü yediyini, insanı ölümə apardığını fikirləşmir?! Bu poetik fəlsəfədə müəllifin – şairin gücü ondadır ki, o, bunları duyur, hiss edir. Ancaq təkcə öz içində poetik axtarışa çıxmır, həm də oxucunu axtarışa cəlb edir. Mən buna “sığınacaqlar” fəlsəfəsini anlamaq və onun mahiyyətinə varmaq deyərdim. Bəlkə də bu fəlsəfəni anlamamağın nəticəsidir ki, dünya qan ağlayır, bəşəriyyətin saysız – hesabsız problemləri və qayğıları olur, müharibələr, qırğınlar baş verir. Gələcəkdə dünyanı daha hansı fəlakətlər gözləyir, bunu zaman deyəcək. Zamandan düzgün faydalanmayan insanlar isə hələ də susur, hələ də dinmir, hələ də “sığınacaqlar” fəlsəfəsini anlamaq iqtidarında deyil. Yeri gəlmişkən “sığınacaqlar” fəlsəfəsi dünya ədəbiyyatında bəzilərini düşündürmüşdür. Məsələn, Nobel mükafatı laureatı Herman Hessenin “Sığınacaq” essesindən bir məqam yada düşür: “ Mən yenə də nəyin dalınca gedəcəyimi, nəyi rəhbər tatacağımı, öz qanımı nəyə verəcəyimi tapdım, anladım. Bu nə istəkdi, nə də arzu, bu məqsəddir.

Bu məqsəd – yenə də sığınacaqdır. Ancaq nə mağaradır, nə də gəmi. Mən o sığınacağı öz içimdə axtarıram, dağlardan, mağaralardan etibarlı, tabutdan, qəbir çalasından etibarlı və rahat, tək qaldığım, dünyanın əli yetmədiyi məkan, yaxud nöqtə axtarıram. Budur mənim məqsədim. Ora heç nə keçə bilməz, çünki ora mənimlə yoğrulub”.

Deməli, məqsəd arzu və istəkdən üstündür. Ancaq məqsəd də sığınacaqdır. Yaradıcı insanlar – şairlər, rəssamlar, bəstəkarlar və digərləri bu sığınacağı elə bir nöqtədə axtarır ki, ora nə dünyanın, nə zamanın, nə də məkanın gücü çatmasın. Necə ki, Herman Hesse belə düşünür. Necə ki, Leyla xanım Əliyeva belə düşünür. Onlar ruh və düşüncə baxımından bir – birinə çox yaxındır, ancaq fərdi üslubları, ifadə formaları ilə bir – birindən fərqlidir. Biri nasir kimi (Herman Hesse) düşünür, biri Leyla xanım Əliyeva şairə kimi düşünür. Hər ikisində ali bir məqsəd var. Həmin ali məqsəd ən ali sığınacaq yeridir. Oradakı boran, qar, şaxta, fırtına, qasırğa, ağrılar, acılar, qan – qadalar – heç nə onları çəkindirmir, qorxutmur. Ali məqsədlə ali sığınacağa getmək ən müqəddəs iş hesab olunur. Adətən kamil poetik düşüncə burada hər şeyə nə qədər müvəffəq nail olsa da, yenə də hələ başlanğıcda olduğunu etiraf edir. Bu cür etiraf poetik düşüncənin kamilliyi və intellektual səviyyəsi ilə bağlı olur. Axı kamillik və intellektual səviyyə adilikdən çox uzaqdadır. Yenə də Herman Hessenin “Sığınacaq” essesindən bir məqamı xatırlamalı oluruq: “Mən hələ bu məqsədimdən çox uzaqdayam, mən hələ yolun lap başlanğıcındayam, ancaq indi bu, əsl mənim yolumdur. Adi arzu deyil.

Ey dərin sığınacaq! Sənə heç bir tufan yetməz, səni alov yandıra bilməz, səni heç bir müharibə dağıda bilməz. Öz cismimin dərinliyində balaca yuva! Daxma, balaca tabut, balaca beşik, mən sənə can atıram”. Yaradıcı adamlar bu cür hisslərlə, hətta bəlkə də çoxlarına qəribə gələn romantik hisslərlə (halbuki burada hissdən qat–qat çox dərketmə, anlama var!) öz cisminin dərinliyindəki kiçik yuvaya can atır. Çünki, ətraf, aləm, bütövlükdə bəşəriyyət cismin içərisindəki kiçik yuvadan işığa, gücə bələd olmağa, qiymət verməyə, ondan mənəvi qida almağa hələ hazır deyil. Cismin içərisindəki kiçik yuva məhz ətrafı, cəmiyyəti, insanları buna hazırlamağı ən ali məqsədlərdən biri sayır. Bu məqsədə çatmaq yolunda daxili aləmi ilə çarpışır. Çarpışmanın sonu görünmür, ona görə ki, dünyanın sonu yoxdur.