Musa Yaqubun poetik dünyasına səyahət

Mis kasalar cingildədi rəfimizdə!..

“Un işığı” poemasındandı bu sətirlər. İkinci Dünya Savaşının aclıq, qıtlıq, yarı ümid, yarı ümidsizlik minvallı çağlarının bütün parametrlərini əhatə edən “Un işığı”nda təsvir olunan acı həqiqətlər ölkəmizin hər bir bölgəsində, hər bir kəndində, elində yaşanmış olaylardır. Azərbaycanımızın tarixinin gerçəkliklərini Musa Yaqub poeziyasında axtarmağı vacib edən cəhətlərdən biri də budur. Mübaliğəsiz, bəzək-düzəksiz… Azərbaycan tarixinin gerçəklikləri, Azərbaycan insanının yaşantıları…

Un, çörək insanın yaşaması, ayaqda qalması üçün başlıca təamdır. Bəs un işığı nədir? Un işığı ifadəsinin arxasında nələr gizlənir? Təbii ki, ilk öncə bu əvəzsiz nemətə olan sonsuz ehtiyac. Eyni zamanda həmin ehtiyacın ödənilməsi, əldə edilməsi yönümündə göstərilən çabalarla bağlı müxtəlif xarakterlərin, başqa sözlə insanların həyata, başqalarına münasibətlərindəki müsbət və mənfi çalarların müqayisəsi… Bir nimçəlik unun insana bəxş elədiyi xoşbəxtlik dolu dəqiqələr, bir nimçəlik unun başsız, kişisiz qalmış ocağı nura qərq eləməsi, kimlərin öz yurddaşlarının halına yanmaq, acımaq təşəbbüsü, kimlərinsə hətta bu dözülməz durumdan belə öz çirkin məqsədlərini həyata keçirmək, zəhmətsiz gəlir götürmək üçün sui-istifadəsi. Daha nələr, nələr…

Birdən-birə şimşək çaxdı,

Tufan qopdu evimizdə.

Mis kasalar

Cingildədi rəfımizdə.

Elə bil ki, bir bombalıq

Barıt yandı bir gilizdə.

Öz-özünə qısaldımı,

Birdən boyu qısaldımı?

Anam bir az yazıqlaşdı,

Yumaqlandı…

Atamınsa gözlərində

qəzəb yandı,

Hirsi daşdı dönə-dönə:
Араr qaytar, dedim sənə…
Apar qaytar lap indicə!

Lар bu saat!

Lap bu axşam!

Yox, hələ ki

Quzğun Zəki deyiləm mən,

Namusumu itə atıb,

Nəfsimə qul olmamışam.

Mövzusu olduğu kimi həyatdan götürülən poemanın başlanğıcından bəlli olur ki, əri müharibədə, od-alovun içərisində olan Güllü xala oğlu, kiçik yaşlı Səlimi yanına salıb növbəti dəfə bir nimçəlik un üçün balaca, hələ atalı günlərini yaşayan Musagilin evinə gəlir. Daxilində böyük sarsıntılar yaşayan ana bu dəfə üzünə gözəl bir xalçanı tutub qapını aça bilib. Əslində aclıq, qıtlığın içərisində xalçanın da bir dəyəri yoxdur. Daha doğrusu xalçanın qiyməti var. Ancaq insanlar bəzək-düzək barədə düşünmək ovqatında olmadıqlarından onu indi “bir nimçəlik un”a da dəyişməyə məcburdurlar. Bəs belə bir ailənin xalçasını götürüb unla dəyişdirməyi özünə kim sığışdırar?! Bununçün tanrı “quzğun” ləqəbi almış, yetimlərin payını yeyən Zəkiləri yaradıb. Xoşbəxtlikdən bəzilərindən fərqli olaraq Güllü xala kimi namuslu adamlar quzğun Zəkilərin qapısını döymək istəmir. Ancaq Musanın anası Zərif arvaddan da un istəməyə daha üzü olmadığından xalçanı qoltuğuna vurub təkrarən onun yanına gəlir. “Xalçanı elə-belə, uşaq üçün gətirmişəm, oğlun üçün pay demişəm” söyləsə də, evdəki iki xəmirlik çəltik unundan ona bir nimçə verən Zərif arvad bu “hədiyyə”ni qəbul etmir. Ancaq onlar gedəndən sonra ana-balanın xalçanı eyvanda qoyaraq Musagilin evindən uzaqlaşdıqları məlum olur.

Az sonra evə gələn ata “Mən Quzgun Zəki deyiləm söyləyərək, vaxt itirmədən “lap bu saat, lap bu gecə” xalçanın geriyə – sahibinə çatdırılmasını” tələb edir. Şər qarışdığından işıqsız kənd yoluna tək çıxmağın qorxulu, təhlükəli olması səbəbindən bir-birinə qoşulub xalçanı aparan Zərif anayla balaca Musa uzaqdan bir nimçəlik çəltik ununun tapılmasının sevincini yaşayan Güllü xalanın pəncərəsində işıq (?!) görürlər:

– Bəlkə bu görünən ev onun deyil,

Nefti nə gəzirdi çırağı yansın.

Amma pəncərəsi yanır elə bil,

İndi ona baxan necə inansın?

Dedim ki, bəlkə rəng qarışığıdır,

Göy yanır baharın ilk nəfəsindən.

Sən demə bir nimçə un işığıdı,

Süzülür bu evin pəncərəsindən.

Poemada müharibə illərində təbiətin səxavətinə güvənərək yaşamağa ümidli mübarizə məqamları da öz əksini tapıb. Elə Güllü xalanın utana-utana un istədiyi zaman işlətdiyi ifadələrə diqqət yetirək:

– Güllü xala

Yenə də kövrəldi bir az:

– Zərif bacı,

Görürsən də yaz ağzıdı,

Çıxarıq bostana, bağa,

Cincilimdi, qulançardı

çıxar üzə,

Tərə olsa,

Daha nə var dolanmağa.

Cincilim, qulançar, tərə, yemlik, hətta çox yeyildikdə el dilində “mədəni sıyırdığı” söylənilən qanqalın belə o illərdə bütün bölgələrdə yaşayan insanların dadına çatdığını çox eşitmişik. Eyni zamanda poemada Güllü xalanın dili ilə yazın gəlişinin yaxınlaşmasının xəyali təsviri, nəhayət, bu ağrılı-acılı günlərin sona çatacağına bir ümid işığıdır. Musa Yaqub bu sətirlərlə xalqımızın müharibə illərindəki dərdini, sərini də, arzularını da ümumiləşdirə bilib. Bu ümumiləşdirmələr sırasında cəbhədəki ərlərindən, oğullarından, qardaşlarından çoxdan məktub ala bilməyənlərin sönməyən ümidlərinin közərtisini canlandıran məqamlar da var:

Deyirlər ki,

Qurtaracaq dava bu yaz,

Qazılacaq

Nemislərin qəbri bu yaz.

Belə getməz, belə qalmaz.

Bax, yazıb ki, gələcəyəm… –

Əri yazıb,

Üç il əvvəl yazıb bunu,

Güllü xala

Onun əsgər məktubunu

Çıxarıb göstərir yenə.

Üç ildir ki, bu məktubu

Kənd oxuyub dönə-dönə…

(davamı var)