Ramiz Sevdimalıyev: “Ermənilərin bu soyqırım cinayətinə beynəlxalq tribunal qiymət verməlidir»
«Malta Məhkəməsinin azad etdiyi türk məmurları və zabitlərinin əksəriyyəti sonradan erməni terrorunun qurbanı oldu»
Siyasi elmlər doktoru, AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi, Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının müəllimi Ramiz Sevdimalıyevlə soyqırım cinayətlərinin tarixi və tərifi ətrafında oldu. Azərbaycanda, Rusiyada, İsveçdə, Ukraynada nəşr edilmiş 80-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən “Mejdunarodnıy terrorizm -qlobalnaya problema sovremennosti” (Bakı, Elm, 2004) və “Mejdunarodnıy terrorizm i politiko-pravovıe problemı borbı s nim” (Bakı, İNDİGO, 2011) monoqrafiyalarının müəllifi ilə söhbətimizdə Xocalı soyqrımı və 1915-ci il hadisələrinin müqayisəsini də apardıq.

– Ramiz müəllim, postsovet məkanının siyasi-elmi diskussiya mövzuları sırasında soyqırım anlayışı mübahisəyə çevrilib. Ona görə də istərdim söhbətə soyqırımın tərifindən başlayaq.

– Soyqırım hər hansı bir etnik qrupa irqi, dini mənsubiyyətinə məqsədyönlü və əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilmiş cinayət əməlidir. Bu cür planlı və məqsədli əməliyyatlar etnik qrupun məhvinə və uşaq doğumuna yönəlir. Bu barədə 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul olunan “Soyqırım cinayətlərinə qarşı mübarizə və cəzalandırma haqqında konvensiya”da konkret göstərilib.

– O zaman Xocalı faciəsi hərbi cinayət, yoxsa soyqırımdır?

– Bilirsiniz, Xocalı faciəsi Rusiyanın 366-cı alayının dəstəyi ilə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən törədilib. Hazırda Ermənistanın müdafiə naziri olan Ohanyan o zaman 366-cı alayın rəhbərliyində idi. Xocalı məsələsində bir məqama münasibəti bildirmək istərdim: ümumiyyətlə, Azərbaycan ictimaiyyəti birmənalı qiymətləndirməyi bacarmalıdır, o cümlədən soyqırım faciəsini. Əfsuslar ki, biz buna rast gəlmirik. Mən elmi mühitdə və media sahəsində də Xocalı faciəsini terror hadisəsi kimi qələmə verilməsinə çox tez-tez rast gəlirəm. Bu, tamamilə yanlış addımdır.

– Nə üçün?

– İzah edəcəyəm. Bəli, faciədə terror fəaliyyətinin bütün əlamətləri olub. Amma bir əlamət var ki, o terrorizmə xas deyil. Terrorizmin hücum obyektləri əvvəlcədən konkret bir etnik, sosial, dini qrupa qarşı yönəlmir. Terrorizmin hədəfi birbaşa terror aktlarına məruz qalan istənilən pərakəndə əhali ola bilər. Ancaq Xocalı faciəsi zamanı birbaşa məqsədyönlü şəkildə yerli əhali etnik azərbaycanlı olduğuna görə bu fəlakətlə üzləşib. Bu mənada terror əlamətləri olmasına baxmayaraq Xocalı soyqırımı daha ağır cinayət növünə aid edilir. Ümumiyyətlə, beynəlxalq hüquqda bir qrup cinayətlər var ki, insanlıq əleyhinə cinayətlər hesab olunur. Bu sıraya təcavüz, irqçilik, aparteid, müharibə cinayətləri və soyqırım daxildir. Xocalıda məhz insanlığa qarşı cinayət törədilib. Birinci, Azərbaycan ərazilərinə təcavüz olubdur ki, bu, insanlığa qarşı cinayətlər kateqoriyasındadır, ikinci, soyqırım həyata keçirilib. Ona görə ki, Xocalının əhalisi məhz azərbaycanlı olduğuna görə bu qırğınlara məruz qalıbdır. Üçüncüsü, Xocalı hadisələri zamanı müharibə cinayətləri baş veribdir. Dörd Cenevrə Konvensiyası var, bu konvensiyalarda müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması xüsusi qeyd edilib. Xocalıda isə insanlara qəddarcasına divan tutulub. Fikir verirsinizmi, bu cinayətlərdə rəngarənglik var. Bütün bunları əhatə edib deyə bilərik ki, Xocalıda soyqırım olub. Amma beynəlxalq hüquqda terror fəaliyyəti insanlığa qarşı cinayətlər kateqoriyasına aid edilmir. Bəli, terror ağır cinayətdir, amma soyqırım, təcavüz və müharibə cinayətləri ilə müqayisədə aşağı kateqoriyadır. Ona görə də biz bu məsələdə diqqətli olmalıyıq ki, dünya bunu tanısın.

– Mən də elə o məsələyə gəlirəm, bütün bunları burda deyirik və söylədiklərimizi Biləcəridən o tərəfdə eşidən yoxdur. Bu baxımdan fikirlərinizi beynəlxalq konfranslarda sübut edə bilirsinizmi?

– Bəli, şəxsən mən özüm çıxış edəndə sübuta yetirirəm. Amma həmişə bir sualla qarşılaşıram ki, Sizin ictimaiyyətdə bunu terror aktı və ya başqa formada təqdim edirlər, o zaman necə yanaşırsınız? Müasir texnologiyalar vasitəsilə dünya hər hansı informasiyanı operativ ala bilir. Ona görə xarici ölkələr məsələnin hər hansı müzakirəsindən məlumatlı olurlar. Onlar görəndə ki, azərbaycanlı jurnalist, yaxud alim Xocalı soyqırımını terror aktı kimi qəbul edir və mən də həmin auditoriyada bu faciəsini soyqırım kimi təqdim etməyə çalışıram, o zaman bizim üçün çətinlik yaranır. Bu baxımdan biz çox dəqiq və həssas olmalıyıq. Çünki Xocalıda soyqırım həyata keçirilib, kütləvi şəkildə insanlar qırılıb, uşaqlar, qadınlar, qocalar məhv edilib.

– Ancaq ermənilər də soyqrımı inkar edən arqumentlərini qoyurlar və bildirirlər ki, bu, bir hərbi cinayətdir, çünki hərbiçilər iştirak edib, o cümlədən 366-cı rus alayı…

– Gəlin, həmin 366-cı alayın tərkibində vuruşanların milli mənsubiyyətinə baxaq, əksəriyyət erməni olub. O cümlədən, alayın tərkibindəki kiçik hərbi birləşmələrin rəhbərləri də ermənilərdən ibarət idi. İkinci, təsəvvür edin ki, bir anda Xocalıda etnik azərbaycanlı yox, erməni olardı və rəsmi Bakının siyasətini dəstəkləyərdi. Ancaq mən inanmıram ki, erməni hərbiçiləri gəlib həmin şəhərdə o cür cinayət törədərdilər. Üçüncü, ermənilər başqa bir arqumenti irəli sürürlər: guya Xocalıdan hücumlar olurdu, onların hərbi əməliyyatlarına maneçilik törədilirdi, Xankəndi ilə əlaqələr kəsilirdi və sairə. Bunlar ona görə cəfəngiyatdır ki, Xocalı dörd ay mühasirədə olub və sonuncu helikopter yanvarın əvvəlində uçub, yəni ölkənin başqa yerlərinə quru çıxış yox idi. Belə olanda, insanların kommunal və qida durumunu təsəvvür edib deyə bilərik ki, hansı hərbi cinayətdən söhbət gedə bilər?! Həm də əhalinin əlində geniş çaplı silah yox idi, “Kalaşnikov” avtomatı ilə erməni-rus ordusu qarşısından dayanmaq olardımı?

– Bəs onların “azərbaycanlılara dəhliz verilmişdi” fikirləri qarşısında nə deyə bilərik?

– Dəhliz sözdə vermişdilər, çünki dəhlizlərdə pusqu qoymuşdular. Bu barədə şahid ifadələri də var, çətinliklə mühasirədən çıxanları hədəfə alırdılar.

– Bütün hallarda biz dünyaya nəyisə sübut edə bilirikmi, Qərbli dünyagörüşü üçün azərbaycanlı alimin arqumenti əsaslı olurmu?

– Bilirsiniz, Xocalı faciəsinin soyqırım kimi tanınması üçün müxtəlif hərəkətlərdə istiqamətlər olmalıdır. Sözsüz ki, ictimaiyyət fəal olmalı, dünya ölkələrinin parlamentlərinin tanımasına çalışmalıdır. O zaman erməni cinayətkarları Xocalıdakı hərəkətlərə görə müəyyən mənada tarix qarşısında cavabdehlik daşımış olurlar. Amma belə cinayəti törədənlər beynəlxalq hüquq çərçivəsində ədalət məhkəməsinin qərarı ilə cəzalandırılmalıdır. Əsl soyqırımın tanınması bu istiqamət olmalıdır. Bunun üçün səlahiyyətli dövlət orqanları faktlar, dəlillər toplamalıdır, şahid ifadələri almalıdır, foto, video görüntülər əldə etməlidirlər və bunlar ingilis dilinə tərcüməyə verilib sistemləşdirilməlidir. Yalnız bundan sonra beynəlxalq məhkəməyə təqdim olunmalıdır. Yaxud da müvafiq orqanlar bu sənədləri təqdim edərək beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında ardıcıl fəaliyyət göstərib Xocalı soyqırımı ilə bağlı tribunalın yaradılmasına nail olmalıdır. Biz bunu Ruandada, keçmiş Yuqaslaviyada gördük. Dağlıq Qarabağda cinayətlərin miqyası böyük olsa da, biz bu istiqamətdə ardıcıl fəaliyyət göstərə bilməmişik. Ona görə də faciənin hüquqi müstəvidə qiymətləndirilməsinə nail ola bilməmişik. Sözsüz ki, bu prosesdə geosiyasi amillər də təsirsiz ötüşməyib. Açıq deyək, mən inanmıram ki, Azərbaycan Ermənistana təcavüz etsəydi və bu xarakterli cinayət əməli törətsəydi, bizə qarşı mülayim münasibət olardı. Dünyanın öz reallıqları var. Baxın, Ermənistanın indiki prezident Sərkisyan Tomas de Vallın “Qara Bağ” kitabında deyir: “Xocalıya qədər azərbaycanlılar bizim dinc əhaliyə qarşı belə hərəkət edəcəyimizi heç düşünmürdülər. Amma biz Xocalıda bu sindromu sındırdıq, göstərdik ki, hər şeyə qadirik”. Sərkisyan o zaman erməni silahlı qüvvələrinin rəhbərliyindəydi və Ermənistan Müdafiə Nazirliyindən dəstək alırdı.

– Bəs dünyanın bizə münasibətdəki reallıqlarını dəyişmək üçün nə etməliyik?

– Bu gün ola bilsin hardasa güc çatmaya bilər. Gəlin, 90-cı illərlə indiki dövrü fərqləndirək. Həmin illərdə xarici mətbuatda heç məlumat səviyyəsində material çap etdirə bilmirdik. Amma bu gün vəziyyət dəyişib. Yaxud 90-cı illərdə beynəlxalq təşkilatlara Ermənistanın təcavüzünü tanıtdıra bilmirdik. Bu illərdə isə Avropa Parlamentinin, AŞ PA-nın qətnamələrində Ermənistanın təcavüzkarlığı yer alıb. Söhbət gücümüzün çatmasından gedirsə, ola bilsin bu gün yetmir, amma buna baxmayaraq ardıcıl fəaliyyət göstərəcəyik. Ona görə də Xocalı soyqırımının tanınmasını hüququ müstəvidə tezləşdirməyə çalışmalıyıq. Bizdən başqa kimsə bunu etməyəcək. Bəli, hər hansı ölkənin parlamenti qiymət verə bilər, ancaq bu siyasi qiymətdir. Əsl qiymət isə beynəlxalq tribunalda veriləcək. Bununla bağlı ermənilərin getdiyi yola da baxmalıyıq.

– Biz də bu yoldan istifadə etməliyikmi?

– Bilirsiniz, düşməni yaxşı bilmək lazımdır. Ermənilərin təbliğat maşını çox güclü işləyir. Onların diasporası 100 ildən bəri təşkilatlanıb və bu diasporanın fəaliyyət göstərməsinin mərkəzində ideologiya dayanır. Bu, Böyük Ermənistan və soyqırım ideologiyasıdır. Biz bu mifi kənarlaşdıran kimi ermənilər pərakəndə vəziyyətə düşəcəklər.

– Ümumiyyətlə, 1915-ci il hadisələrinə yanaşmada müxtəliflik var, bir qrup deyir ki, 5-10 erməni xəyanətkara görə Osmanlı dövləti bu hərəkəti etməməliydi, çünki bütün xalq bir qrupa görə məsuliyyət daşıya bilməz. Bu fikirdə əsas varmı?

– Xeyr! Sözün əsl mənasında erməni soyqırımı uydurma və Türkiyəyə qarşı böyük dövlətlər tərəfindən işlənmiş bir əməliyyatdır. Unutmayın ki, birinci dünya müharibəsindən sonra Maltada məhkəmə quruldu. O zaman, bu ərazi Böyük Britaniyanın mandatındaydı. Məhkəmə ərəfəsində Osmanlıda rəhbər vəzifədə olan yüzlərlə insan həbsxanalara salınmışdı və onlar məhkəmənin qərarın gözləyirdi. Yəni məhkəmə qərar verməliydi ki, ermənilərə qarşı soyqırım olub, yoxsa olmayıb. Söhbət hökumət səviyyəsində qərardan gedir. Məhkəmənin qərarına görə, birinci dünya müharibəsində qırılan ermənilərin sayı 300 min olub. İkincisi, dövlət səviyyəsində ermənilərə qarşı heç bir məqsədli siyasət olmayıb. Üçüncüsü, müharibə zamanı ermənilər həm rusların tərəfinə keçmişdi, həm də 100 mindən artıq erməni cəbhə arxası tərəfdə Türkiyəyə qarşı vuruşurdu. Belə olan halda hökumət erməniləri cəbhədən uzaq bölgəyə köçürdü. Təkrar edirəm, bütün Türkiyədən köçürülmə olmadı, yalnız cəbhə xəttində bu köçürülmə oldu. Sözsüz ki, o zaman erməni silahlı birləşmələri təkcə türklərə qarşı yox, kürdlərə qarşı da qırğınlar törədirdilər. Onların törətdiklərini sözlə söyləmək çətindir. Buna görə də yerli əhalidə ermənilərə qarşı nifrət hissi əmələ gəlmişdi. Pərakəndə şəkildə köçürülmə zamanı müxtəlif qüvvələr ermənilərə hücum edib onları qırırdılar. Nəhayət, çox maraqlıdır ki, Osmanlı hakimiyyəti köç zamanı ermənilərin öldürülməsi ilə bağlı məhkəmə qurdu və günahkar sayılan insanlar da məhkum edildilər. Sadaladıqlarımın məntiqi deyir ki, Türkiyə tərəfdən heç bir soyqırım olmayıb. Diasporanın “Böyük Ermənistan” mifinin uydurma olmasını isə tarixçilər çoxdan sübut etdiyindən bu məsələyə yenidən qayıtmağa ehtiyac görmürəm. Bilirsiniz, Türkiyə çox həssas geopolitik məkanda yerləşdiyindən böyük dövlətlər bu iki mifdən müxtəlif variantlarda istifadə edirlər.

– O zaman uydurma soyqırımın müxtəlif ölkələrin parlamentlərində tanıtdırılması sonucda faşistlərin törətdiyi yəhudi soyqırımının nəticəsi kimi yekunlaşa bilərmi?

– Qeyri-mümkündür. Çünki həmin parlamentlərin qərarlarının praktiki tətbiqi mümkünsüz olduğundan bunlar yalnız arxiv üçündür. Yəhudilərin soyqırımı isə məhkəmə vasitəsilə tanınıb, eyni zamanda, Ruanda soyqırımı da tribunal vasitəsilə. Ancaq erməni soyqırımı haqqında heç bir məhkəmə qərarı yoxdur və Malta Məhkəməsinin qərarı məlumdur. İstənilən halda tarixçilər bu məsələni arxivlərdə araşdıra bilərlər, amma təəssüf ki, ermənilər buna getmir.

– Ümumiyyətlə, Türkiyə bu məsələnin tarixçilərin öhdəsinə buraxılması təklifində gecikmədi ki?

– 1923-cü ildə böyük Atatürk “Yürdda sülh, cahanda sülh” şüarını irəli sürəndən sonra ölkə daxilində olan iğtişaşları dayandırdı və xaricdən Türkiyəyə münasibəti dəyişdirdi. Bu günkü müstəvidən qiymətləndirsək, arxivlər bağlandı, əgər açıq olsaydı, tarixçilər indiyə qədər məlum hadisələrə dürüstlüyü ilə qiymət verə bilərdilər. Bəlkə mən səhv edirəm, amma bu da mənim yanaşmamdır. Amma indiyə qədər də arxivlərin böyük əksəriyyəti bağlıdır və buna görə siyasi spekulyasiyalar səviyyəsində istifadə olunur. Bütün hallarda bugünkü müstəvidən həmin hadisələrə qiymət vermək doğru deyil. Bir məqamı unutmayaq ki, Malta Məhkəməsinin qərarından sonra azad olunan türk məmurları və zabitlərinin əksəriyyəti sonradan erməni terrorunun qurbanı oldu. Ən ağrılısı odur ki, bu terroru törədənlərin heç biri cəzasını almadı. Yeganə hal o idi ki, Tələt Paşanı qətlə yetirən Teyleryanı həbs etmişdilər, onu da Berlin Məhkəməsi azad etdi.